Katalog

Alet kullanmak yetmez Arıların uzaklık ölçme yöntemi İnsanların teknoloji kullanma yeteneğini nasıl kazandığı konusunda yen'ı görüşler... A talanmızın balta mızrak gıbı aletlen uretme ve kullanma yetenegını nasıl kazanmış olabüecegı maymunlann ya da şempanze gıbı ınsansı maymunlann alet kullanma yontemlerıne bakarak ıncele nır Ancak Kapuçin (Cebus apella) maymunlarının davranışlan uzerıne yapılan yenı bır araştırma teknolojının doğuşuna yol açan zıhınsel sureçlere ılışkın bazı vaısayımlanmızı yeruden gozden geçumeyı zorunlu kılıyor Lsdret altınddkı Kapuçınler tırnaklan ya da dışlerıyle kıramadıkldiı cevızler ıçın taşlaı dan yardım alır Bu tur bır ılkel alet kullanma davranışı genellıkle atdldrımızın alet kullan ma yetenegını kazanmasındakı erken bır evre olarak kabul edılır Brezüya Sao Paulo Unıveısıtesı nden Euphly JalleıFilho ve arkadaşlan atalarımız ıle Kapuçin maymunlannın alet kullanma yontemlerı arasında onemh bır farkhlık oldugunu one suruyor Bu maymunlar cevızlerı ışlemek ıçın taşlarla dolu bır bolgeye goturur ancak daha once yerını saptadığı cevızlerı kırmak ve onu cevızlerın bulundugu bolgeye goturmek amacıyla bır taş aramaya koyulmaz Oysa arkeolojık kanıtlar ılk ınsan lann kullandıkları aletlerı uzak mesafelere bıle yanlarında taşıdıklarını gosterıyor Alet taşımak en az alet kullanmak kadar insan etkinliğine işaret eden guvenılır bır gos terge Jalles Fılho nun ekıbıne gore Kapuçınlenn bu davranışı ıkı farklı şekılde yorumlanabılır Maymunlar cevızlerı yanlarında goruruyor çunku bır taş aramak ıçın cevızlerı başıboş bırakmak onları başka bır maymunun bulmasına neden olabılır Ya da maymunlann beynı gelecekte bır alet olarak kullanmak amacıyla bır taş bulmak onu cevıze goturmek ve sonra da planh bır şekılde taşı kullan mak ıçın gereklı zıhm jımnastıgını yapamıyor Alet kullanma yetenegının genel olarak kabul edılen tanımı çevrede tek başına bulunan bu nesneyı başka bır nesnenın durumunu gehştırmek ıçın planh olarak kullanmaktır Ancak bu tanım sozkonusu davranışın temehndekı bıhşsel sureçlere ıhşkın çok az bılgı verıyor JallesFüho ve meslektaşlan alet kulla nırra tanımının ıstenılen etkılen elde etmek ıçm bırbırlenyle etkıleşebüecek nesnelerm nasıl yapılabıleceğı uzerıne duşunebüme ye tenegı bıçımmde gehştırümesını onerıyor Ancak asıl problem zekâyla ılgıh bu tur var sayımlan test edebılecek deneyler tasarlamak Amaçlannı oğrenmek ıçın bır maymun la soyleşı yapılabıhr mP Kaynak JallesFılho E da Cunha R G T& Salm R A Transport of tools and mental represen tatıon ıs capuchın monkey tool behavıour a usetul model of Piıo Pleıstocene horrunıd technology? fc mımoll.ntlMıamamFinnlhmmm 40 36S 377 (2001) ır an ne kadar U7aga gıttıgmı olçmek ıçm gozunun onunden ne kadar uzun sure manzara goruntusunun gectıgme bakıyor Keşıf tuıuna çıkan drılaı kovanlarına donduklerınde ozel bır dans yaparak dı ğer arkaddşlanna besmlerın nerede oldugunu gostenr Indıana Notre Da ıne Unıversıtesı'nden Harald Eıch ve arkadaşlan anlann navıgasyon sıstemını bozduklannda anlann olçtuklen mesafeyı kendı danslarına yansıttıklarıru keşfettı Esch ve arkadaşlan once anlan besıftlerıne ulaştıklanndan çok daha uzak bır mesafe kat ettıklerıne ınandırdı' Aldatılan arılar aldıklan bu yarıhş bılgıyı nektar aıamaya çıkan kovandakı arkadaşlanna ılettı Yanlış duyum alan kovandakı dığer arılar ıse hedeften daha uzak bır bolgeye gıttı Anlar optık akış 'ı kullanarak uzaklıgı hesaphyor Gozlemcı hareket eder ken goze gelen ımgelerın hareket edıyormuş gıbı gorunme mıktaıı Yakındakı nesneler uzaktakı nesnelere oranla daha fazla optık akış ureür Işte bu yuzden trende gıderken yakın bır manzara daha uzak bır manzaraya oranla daha çabuk gozlenmız onunden geçıyormuş gıbı gorunuyor (Hatta programcılar bügısayar oyunlannda bu hıleyı kullanarak oyuncuya uç boyutlu bır goruntu ızlenımı yaratabılıyor) Araçlan yere çok yakın olan go kart' suruculen de ay nı nedenden oturu kadranda gorduklennden çok daha hızlı gıttıklerını duşunuyor Araştırmacılar anlan besınlenne ulaşmak ıçın 8 metrehk bır bonıdan geçmek uzere egıttı Dar borunun ıçınden geçen anlar çok uzak bır mesa fe boyunca uçtuklarını duşunuyor Zurıh Uraversıtesı nde boceklenn gorme ve navıgasyon sıstemlen uzerıne araştır malar yapan Rüdlger Wehner Onların petek gozlerı yalnızca opük akış mıktarmı olçebılıyor dıyor Balanlannın saga sola sallanarak yaptıklan dans besının yonunu ve uzaklıgını belırtıyor Araştırmacılar an dansındata hız bıle şenını yanı gerı donen anlann saga sola sallanma hızlarını analız edınce boru ıçmde uçan kaşıf anlann 8 degıl tam 72 metre uçtuklannı sandıklarını ortaya çıkardı Bu dansı goren ko vandakı dığer anlar ıse gerçek hedeften 70 metre daha uzaga gıttı Esch borulann ıçınde uçan anlann dansına bakarak kovandakı dıger anlarm nereye gıdecegını tahmın edebıldıgını soyluyor Anlann dansı besın arayacak anlara yolda yaşayacakları optık deneyıme ılışkın bılgı venyor Ama gıtmesı gerektıgı mutlak uzakhgı soylemıyor Bazı araştirmacılar daha once lerı anlann oncu anlan ızleyerek ya da koklyarak nektann yerını buldugunu one sunıyordu Oysa Esch e gore bu duşunceler arük tanhe gomuldu An dansı ogrencüerı (hatta Nobel odullu Karl von FVısch bıle) anlann dansındakı degışıkhklenn farklı turlenn farklı navıgasyon yon temlennı yansıttıgına ılışkın bır kanıt olarak yorumladı Esch ın araştırma grubu ıse bu degışıklerın nedenıra çevresel farklüıga baglıyor VVehner de bu duşunceyı desteklıyor Bır arıkova nmdata anlann ormanlık bır arazıde ve açık bır aıazıde dans uzakhk ıkşküerı ıncelenerek bu varsayım sınanabıhr Kaynak Esch H E Zhang S Snnıvasan M V & Tautz J Honeybee dances communıcate dıstances measured by opüc flow M*»n» 411, 581583 (2001) sayesınde hızlı uçan sıneklerı yakalayabılıyor Muhendısler ve malzeme bıhmcüer ıpegı teknolojık amaç larla kullanmak ıstıyor Ancak ıpegı dogal yollarla elde etmek oldukça pahalı Bu yuzden araştırmacüar gerçek ıpekle aynı büeşıme ve ozelhklere sahıp yapay ıpek uretmenın yontemlennı araştınyor Ipek bır proteın olduğu ıçın onun kımsayal büeşımı de organızmalann genlennde kodlanmış olarak sakh duruyor Araştırmacılar bu büeşımı keşfettüerse de onu endustrıyel yontemlerle bır araya genrmek oldukça karmaşık bır ışlem Oyleyse organızmalan yaşayan bırer ıpek fabnkası hahne getımek akla daha yakın bır yaklaşım gıbı gorunuyor Bıtküenn urettıgı suda çozunebüen ıpek proteınden sağlam kumaşlar elde etmek ıse kesınlüde kolay bır iş degü Kımse ıpegın orumcek kadar başarüı nasü dokunabüecegını henuz bümıyor Kaynak Scheller J Guhrs K H Grosse F& Conrad U Productıon ofspıdersılkproteıns ın tobacco andpotato t 19 573 577 (2001) B Bir deneyle, arıların yiyeceğin uzaklıgını nasıl ölçtükleri belirlendi Patatese örümcek geni Ayrıca ipeklerin de bitkiler tarafından üretilmesi için çalışmalar başladı... A lman araştırmacılar patates ve tutun bıtkılenne orumcek genlennı aktararak bu bıtkılerın kendı dokulann da bol mıktarda ıpek proteınlerı uretebılmesını sagla dı Eger ıpek proteınlerı ıphk haüne getırılebüırse dayanıklı kumaşlar dokunabüır Almanyadakı lnsütut fur Puanzgeneük und KulturpBanzenforschunğdan Udo Conrad ve arkadaşlan Nephıla clavı pes cınsı bır orumcegın ıpek genlerının yapay kopyalannı ureterek bunlan bazı bıüalerm genomlarına aktardı Araştır malannın sonucunda genomu degıştırılen bıtkılerın proteınlerının yuzde 2 sının ıpek proteınlennden olustugunu gorduler Ashnda daha once ıpek genlerı baktenlere aktanknıştı Fermantasyon kaplannda kulturlenen baktenler bu ıpek proteınlerını uretebüıyor Ancak baktenler ıpek proteınlennın pahah bıleşenlenyle (ghsın ve alanm amınoasıtlenyle) surekh beslenmek zorunda Aynı teknık keçılerın DNA lanna ıpek genlerı yerleştır mek ıçın de kullanıldı Keçıler kendı sutlennde bu proteını uretebüıyor Araşurmacüar ıpegı bıtkılerde uretme malıyeonın bakterüerdekı uretım mahyetıne oranla yuzde 95 daha ucuz olacagını tahmın edryor Çunku bitkiler baktenle rın aksıne amıno asıtlerı uretmek ıçın kendı hammaddelerını kendılerı uretebüıyor Orumcekler ve ıpek boceklen dogada ozel bır salgı kesesıyle ıpek proteınlennı uretebüıyor Daha sonra proteınlen çehkten büe kuvveth dokular haüne donuşturebüıyor Incehk ve esneklık açısından ınsan yapı mı yalnızca bırkaç malzeme ıpege rakıp olabüır Ornegın DuPont'un urettıgı Kevlar kurşun genrmez yeleklerde spor malzemelerınde uçakparçalanndakullanüıyor Ancak Kevlar çok elasük olan ıpegın aksme oldukça sert bır malzeme Bu da ıpegın kopmadan once oldukça fazla enerjıyı sogurabümesı anlamına gehyor Işte bu yuzden orumcekler ıpekten aglan T 743/2 Hazırlayan: Turgut Cürer