Katalog

Bir insanlık hakkı: Adil yargılanma Çetin Afçıoğlu* lkemız, agır aksak da olsa, demokraükleşme yolunda onemlı kılometre taşlannı gende bırakmaktadır Çok değıl bundan yırmı yırmıbeş yıl once tartisılması "anlamsız bır ozentı" dıye eleştınlen hatta "kamusal duzen açısından kuşkulu gorunen" hak ve ozgurlukler, bu gun çağdaş toplum ve ınsan olmanın dışlanamaz koşulu (olmazsa olmaz) kabul edılmektedır Sureç devam etmektedır, ınsanlık hakkı olan temel hak ve ozgurlukler yaygın olarak ışlerlık kazanmadıkça, bıreyın, kulluk ahlâkmm basktsından, ezılmışlıgınden kurtulması olanaksızdır Insanın, kışılıgını gelışuremedıgı, koruyamadıgı toplumlarda, toplumsal ılışkılerın de, devlet duzenının de saglıklı kurulması ve çalışması olanaksızdır Bır ulkede, çağdaş hukukun ongordugu yasalar, yasalan denetleyecek anayasa yargısı, hak aramanın son kapısı olan yargı yerlerı, buralardan verılen kararlan denetleyecek yuksek mahkemeler bulunabılır Ancak onemlı olan şu sorulara olumlu yanıt ahnmasıdır Hak alınabüıyor mu ya da bıreyler hakkın almacagına guvenıyor mu' Ulkemızde, her alanda oldugu gıbı yargı alanmda da guven bunalımı yaşanmaktadır Kamuoyu araştırmalan "yargıya guvensızhk" ınançlannın her geçen gun artüğını ortaya koymaktadır Bu olgunun en onemlı nedenı, bır insanlık hakkı olan 'adıl yargılanma hakkının' henuz tam an lamıyla bıhnmemesı ve guncelleşmemesıdır Bır çok yargıca ve avukata adıl yargılanma hakkı nedır sorusunu yoneltsenız doyurucu bır yanıt dlmanız hemen hemen olanaksızdır Anayasa ve yasalanmızda bıle bu hakka tam olarak açıklayan kesın bır buyruk bulunmamakta dır Hakkın sahıbı bıreylerde de hakkın bılıncı henuz oluş mdmıştır Bırey, yargı onunde kulluk ahlâkının buyruklarınm etiası ve baskası alündadır, gogsunu gere gere adu yargılarnid hakhm vaf dıyememektedır Bıçak kemığe dayandı ğında gosterılen duygusal tepküer ınsan genıne yerleşmış hak kdvramının' ıçgudusel olarak ortaya koydugu guçten kaynaklanmaktadır Insan Haklan Avrupa Sozleşmesı (iHAS)'nde (mad 6) "adıl yargılanma hdkkı" da bır insanlık hakkı olarak kabul edılmış ve" tanımlanmışhr Sozleşme 1954 yılında TBMM'nce onaylanarak kabul edılmesıne karşın, hak ancak iHAM'nın yargı hakkının ulkemızde de kabul edılmesıyle (1989) bıtkısel yaşamdan kurtularak ben de varım dercesıne hukuk duzenımızde ışlevsel olarak yennı almıştir Adıl yargılanma hakkı, ınsanın yaşamı , sağhğı, omıru, saygmhğı, gız alanı, ozgurluklen gıbı tşıhğını oluşturan değerlerdendır Bu hakkın çıgnenmesıyle bıreyın ünsel (manevı ruhı) yapısında oznel (subjeknf) eksılme soz konusu olur Bozulan denge, ancak sorumlulugun gundeme getınlmesı olanagının sağlanmasıyla gıderılebıkr Nıtekım IHAM, adıl yargılanma hakkının çıgnenmesı durumunda dığer koşullan da varsa, devletlerı manevı tazmınatla sorumlu tutmaktadır IHAM' de, adıl yargılanma hakkının çıgnendıgı savıyla Turk Devletı' ne karşı açılmıs yuzlerce dava bulunmaktadır U ru olana ahl ve arastırmanın etkmhğıyle değıl sezgı ve duygu yoluyla da ulaşüabıhı" gıbı son derece tehlıkelı bır yontemı benımsemış de olabüınz Yargıç buyrugunun gerçeğe usa (akla), yontemıne uymasa da "adıl olacağı" yolunda bır deger yargısına vanlabüır Bu nedenle, Osmanlıda, adalet kavramına venlen gızemcı (mısuk) deger nedenıyle sorumsuzlukla eşdegerde kadı adalen, kadı hukuku kavramı ortaya çıkmışür Nıtekım "adalehn kesüğı parmak acunaz" ozdeyışı Içındekı yansızhk, eşıtlık, dogruluk gıbı deger yargılanndan soyutlanarak, 'yargıç buyruğu taruşmasız doğrudur, loşuer yargıç buyruklanna boyun eğmehdır" bıçımınde algılanmışür Şımdı hakkınıalamayanyadaneyealamadıgını anlamayan yuregı yanan kışüere soralım Adaletın kestigı parmak acır mı acımaz mı' "Adil", yerine "Doğru", Dürüst" Oysa adıl sozcugu yerine Turkçe karşüıgı olan "doğru" sozcugu kullanüırsa yapılan ışın ınsana ozgu oldugu gerçegıne vanlır Bu sozcugun ozunde, ıçengınde oncehk sızhk, eşıthk, savunma hakkı, yargıcın yarguamaya eğemenhğı, yanlann yarguamaya katıhmı ve ethnhğı, doğrudanhk, yargıç buyruüannın gerekçeh otnası gıbı degerler yargılamanın dogru ve guvenlı yapılmasının olmazsa olmaz koşullarıdır Yargılama, mekanık olarak yapılan manoksal bır ışlem degıldır Usun, becerının en ust duzeyde egemen oldugu, kullanıldıgı, yaşamın dıslanmadıgı bır çabşmadır Bu nedenle yargıç, yargılamada ortaya çıkan tum olgu ve hukuk sorunlanna, "hukuk ve yaşam bugısının, kulturunun gucuyle" yuregıyle bakmak zorundadır Yarguamaya egemen olmanın, vardıgı sonuçlan kendını de yargılayarak, sorgulayarak (vıcdan) ustun degerlere ulaşmanın geregı yuksek ozenden geçer Bu nedenle yargılamanın sıradan yalın bır çalışma, ışlev degıl bır sanat oldugu kabul edılır Yeter kı sonuçta duygu, tasarım ve guzellık oluşturan hukuksal ve ulkusel (ıdeal) degerlere ulaşılmış olsun Yargılamaya, yargıcın egemen olması bır olgu ıse de yargılamanın temel ogesı yargılanan kısılerdır Bu nedenle yargılamada ortaya çıkan tum olgu ve hukuk sorunlannın, onlann katılımıyla gozu onunde yapılması gerekır Ancak bu durumda, ortaya çıkan yargıç buyrugunun "sosyal doğ ruluğu" konusunda davayı kaybeden yanda büe bır kabul ve ınanç olusması saglanır Çunku yargı buyrugu, yalnız yargıcın degıl, yargıç ve yanlann ortak urunu olmak zorun dadır Yargılama denınce us savunma ve avukat gelır Karmaşık olgu ve haklarm kurallann çahstıgı alanda uzman ve guvenılır laşılere gereksınım vardır Çalışma alanının etık kural ve degerlerıne baglı bılgılı ve kulturlu avukatlar ol madan "dogru ve guvenlı yargılanma hakkının" guvencede oldugu soylenemez Genel olarak yaptıgımız bu açıklamadan sonra hakkın ozunde ve ıçengınde var olan degerlen saür başlanyla (ılerıde daha kapsamlı ele alma duşuncesıyle)açlklayabılırız Dogru ve guvenlı yargılanma hakkının ozunde ve ıçengınde • Insana saygı vardır • Bagımsız ve yansız yargı ve yargıç onunde uygun (makul) surede yargılanma vardır • Insana ozgu sosyal dogrulara (hakkarayete) ulaşma vardır Bu açıklamalanmdan sonra haklı olarak şu soruya ya rat ısteyeceksınız Ulkemızde bırey, doğru ve guvenlı yargılanabılıyor mu ya da hak guvencede mı7 Soylan tukenmekte olan yargıçlan yargı kararlannı ve avukatlan ayrık tutarsanız bu soruya olumlu yanıt vermem olanaksız Çunku, yargı bac)ımsızlıgı çagdaş hukukun beklenh len duzeyıne ulaşmamıştır Bunun nedenı yargıçlann ve pohuk gucun yargı bagımsızlıgının ozu, ıçengı ve amacı hak kında bıhnçlenmemış olmalandır Yargı bagımsızlıgının amacı, en ust duzeyde yargıç kinüiği oluşturmaknr Bunun ıçın de ozluk ve ekonomık alanda guvenceler ve de bügı kultur bınkımı saglayan olanaklar gereklıdır Bunlar saglan madıgı ıçın "memar/afaıı bir yargıç tipi" yaygınlaşmışür Yargıç memurlaşınca ya sorumluluğunu başkalanyla paylaşmak ısteyecek" (yozlaşan bılırkışı kurumunda oldugu gıbı) ya da "pohtık guç dahıl her turlu gucun ethsı altmda ka lacak" veya"kaîmış gorunumunu verecekhr" Daha onemlısı ınsana, onun değerlerıne ve beklentılenne gerekh olan duyarkhğı, saygıyı gostermeyecektır Avukatlık meslegınm ıçınde bulundugu olumsuzluklar da bıreyın dogru ve guvenlı yargılanma hakkı ıçın gızıl (potansıyel) bır guç duru muna gelmıştır Sorunlan oylesme buyumustur b , TBMM nde bulunan Avnkatlık T u u ı tasansının yasalaşması bı le kurtancı olamıyacaktır Duşuncelenmı, çagdaş hukukun buyrugunu yargıçlara bır kere daha ıleterek noktalıyorum Dogru ve guvenlı(adıl) yargüayın Tann buyrugu gıbı kutsal degıl mı' *Yargıtay Onursal Uyesı (1) S Eyupoglu A Cımcoz Devlet cetına@maıl koc ne Adil yargılanma hakkı, insanın yaşamı, sağhğı, onuru, saygınlığı, giz alanı, özgürlükleri gibi kişiliğini oluşturan değerlerdendır. le us (akü) vardır duygu ve sezgı ıse usun suzgecınden geçer Son zamanlarda bazı hukukçular adıl sozcugu yenne ' dogru, ve durust sozcuklennı bırlıkte kullanmaktadırlar Fars'ça olan durust (durust) sozcugu de dogru dnlamındadır Dogru sozcugu üe bırlıkte aynı anlama gelen durust sozcugunu kullanmdnın savunulacak bır yanı olamaz Kavram ıçınde, dogru sozcugu guçlendırılmek ıstenıyorsd guven' sozcugune kullanmak daha anlamlı olacakür Çunku yargılama (hukuk) yalnız dogru degıl guvenlı de ol mak zorundadır Bu nedenle eie aldıgımız insanlık hakkını "doğru n güvenli yargılama." sozcuklerıyle açıklamakta hem dıl açısından hem de anlaum açısından yararh bulmaktayız Adıl yargılanma hakkının ozunde ve ıçengındekı değerler nelerdır' Sorunun yanıunı once sozcukleıden yola çıkarak açıklamakta yarar gormekteyım Adıl, adalet sozcuklen, dogru, duz dengeh anlamına gelen Arapça "adl" kokunden alıntıdır Esküer, adalet ve adıl kavramlannı, kaba saydıkian Turklenn dılıne sıgmayacak kadar yuksek sayıp, Kur' an dılıyle soylemekle, adalete, Tann'ya ozgu (ılahı mıstık) bır deger vermeyı yeglemışlerdır (1) Toplumlann ve bıreylerın adalet kavramını Tann katı na yukseltecek kadar kutsallaştırmalan eleşurılemez Ancak adıl sozcugu bu deger yargısıyla kullanıldıgında, 'doğ 733/10 Hak, Arapça "hakk" sozcugunden alınmadır Hak Tann'nın ısımlennden bırı oldugu gıbı bır ahlâk ılkesı olarak dogruluga (adalete) saygıyı anlaür Gunumuzde kışüerın şu veya bu bıçımde davranması veya ayncalıklardan yararlanması ıçın hukuken tanınan yetkı, guç ozgurluk, olanak anlamında kullanılmaktadır 'Doğru ve guvenlı yargılanma hakkı" derken, kışının dogru ve guvenlı yargüanmada yararı, çıkan oldugu, buna saygı duyulması gerekngı anlaulmak ıstenmektedır Hak yalnız nesne ve davranışlar uzennde soyut bır yetkı, çıkar olarak gorulmemelıdır O, ınsanın yaradıİLŞin da, ozunde var olan tukenmez bır duygudur Bu duygudur la, ınsanı, hak ugruna olumu bıle goze aldıracak ugraşlara kadar goturebılır Yargılama ıslevı hak ve çıkarların çaüştıgı son derece duyarlı ve nsklı bır alanda oluşur Yargılamanın dogru ve guvenlı yapüabümesının en buyuk sorumlulugu yargıçlara aıtür Yargıç, oncelıkle, hukuk bılmınm yuzlerce yüda duşunsel çabalar, taruşmalar, deneyımler sonucu ortaya koyduğu yazıh olan ve olmayan usul kurallannı bıcımcıhğe bogulmadan uygulayarak yargılama yapmakla yukumludur Açıkhk, yan