Katalog

Einstein'in gafı bile değerli Einstein çaresizlikten antigravite (kütleitimi) kavramını buldu ama ilk fırsatta bu kavramı kenara attı. Ancak bugün kütleitiminin evrendeki en etkili kuvvet olduğu düşünülüyor. A lbert Einstein kutleıtırm fiknnden hıç bır zaman hoşlanmadı Ama bu onun aşın kavramlarlabır sorunu olmasından gelmıyordu Ne de olsa onun ozel ve genel gorelıhk kuramlan, uzayın ve madderun hpkı hamur gıbı buzulup çekıştınlebılecegını ılen suruyor Sorun, genel gorelılıgın onsoyumlennm asıl evıenın astronomlann ınandıgı gorunumune uyması ıçın boyle bır kutleıtaıı kuvvetıne Euısteın buna "kozmolojık tenm" demıştı gereksınılmesmdeydı Çunku bu fazladan tenm onun sevgılı denklemlermm matemetıksel zanflıgını golgelıyordu Buyuk fizıkçı, 1920'lerde evrenın genışledıgının {Hubble taraundan Çv} keşfiyle çok rahatlamısh ' 'Benım en buyuk gafim'' dıyerek bu tenmı çıkanp attı Ama bunda azıcık fazla acelecüık etmış olabılır Geçtıgımız hafta• Nedln Maddeyl blr lastlk bant glbl blrblrine yaklaştıran çekld blr kuvvet • Nasıl Isler. Ikl clslm ya da gökada arasındakl uzaklık Ikl kat,na ç,kt,ğmda kütle çeklml kuvvetl dört kat azalır. »Ne demektlr: Evren genlşledlkçe kütle çeklml genlşlemeyl yavaflatmakta glttlkçe daha az etklll olur. KÜTLE ÇEKİMİ ŞÜerı kuvveth savlarla Eınsteın'ın yapügı gafm ^ ^ a , , . .T bır dl 9er N o lardabılımkı bel'e lâyık keşıf olabılecegını ılen surduler Hubble teleskobunu {bu ad evrenın genısledıgını keşfeden kışının anısına venldı Çv} kullanarak uzak bır supemovayı (patlayan yüdız) gozleyıp ıncelemek ısteyen, ıkı rakıp araştrma ekıbındekı astronomlar bır araya gelerek evrenın aslında tumuyle ateşlenmış bır fuze gıbı hızlanmakta oldugunu gosteren, bu gune dek edınılebılmış en kuvvetlı tanıtlan toparladılar Bunun yegâne anlamı ıse bır şeylerın evrenı ıtmekte olmasıdır Bu şeyın ne olduğu ıse şu sırada tahmm edılebüecek her şey olabılır "Kuramcı dolu bır agacı sarsın" dıye başlıyor, Balümore dakı (ABD) Uzay Teleskobu Fen Bılunlen Ensütusu'den, bu ısbırlıgının onden Adam Rless "ve 20 tane fikır duşecektir ' Şımdılık bu büınmeyen kuvvet, gızemlı doğasını yansıtmak amacıyla sadece "karanlık enerjı" olarak adlandınlmaktadır Ama varliğını yadsımak gıtukçe zorlaşmaktadır İlk ıpucu, ıkı yıl once bagımsız ıkı astronom ekıbı kozmık genışlemeyı Ia üpı supernovalarla (ıçsel parlaklıklan çok duzenlı ve tutarh olan bır tur patlayan yıldız) kalıbre etmeye gınştklerınde geldı Boylesı bır supemovanm büınen parlak lıgını, bunun gokyuzunde gorunen parlaklıgıyla byaslamak bunun ne uzaklıkta olduğunun ve boylece ışıgının kozmık tanhın neresınde salındıgının ıyı bır olçusudur O zaman, evrenın tumuyle balon gıbı şışmesı sırasında her supernovanın dunyadan hangı hızla uzaklaşügı olçulunce genışleme hızının geçmışın değışık çağlannda ne kadar olduğu behrlenebılır Her ıb grup da hızın, herkesı şaşkınlıga bogacak şeblde gıderek kutleçekımı etkısıyle yavaşlama beklenülenne karşın gıttıkçe arttıgını gorduler ABDde Lavvrence Berkeley Ulusal Laboratuan'ndan, bu gruplardan bırısınm onderı Saul Porlmutter Ne gordugu muzu anlayabılmek ıçın en az bır yü debelendık' dıyor Sonunda her ıkı grup da bır tur kutleıhmı olarak ışleyen karanlık enerjının en ıyı tahmın olabılecegme karar verdüer Karşıtlan ıse alışılagelene daha uygun bır açıklama olabılecegını ornegm gokadalararası tozun parlakhk olçumlennı bozdugunu ılerı surmektedırler Ama gorunuşe gore yenı olçumler bu açıgı kapatmaktadır Yenı tanınan supernova yaklaşık 11 mılyar yıl yanı zamanda bır oncekı rekor sahıbınden %50 daha once patladı Lawrence Berkeley'den, Perlmutterın ekıbınden ve yenı ardştırmddd Rıess ın çalışma arkadaşı astrofızıkçı Peter Nngent "eger toz olsaydı' dıyor, "supernova gorundugunden çok daha sonuk olurdu" Yenı supernovanın uzaklıgı bır dığer sebeple daha da onemlıdır Eger karanlık enerjı gerçekten gorduklenmızın açıklamasıysa' dıyor Rıess, o zaman eüası, evrenın oncekı donemlennde daha zayıf olmalıdır" Bunun sebebı, gokadalar bırbırlerınden uzaklaşır ken aralanndakı kutleKÜTLEİTİMİ Karanlık çekımı azaldıgı halde, Enerjl karanlık enerjı uzayın • Nedln Bof uzayın Ozelllğl olup bır ozelıgı oldugundan her noktasında ttpkı ukıştınlmış blr evren genıslerken daha yay glbl dışan doğru blr kuvvet kuvvetlı oluyor Buyuk uygular. Patlamadan kısa bır sure • Nasıl Ifler. Uzaydakl her hacımde sonra evren henuz go hep aynı mlktaraa karanlık enerjl bulunur. öyleyse Ikl gökada rece kuçuk bır yer tutararasındakl uzaklık Ikl katına ken pek fazla karanlık çıkınca bunlan blrblrlnden enerjı yoktu Şımdı ıse uzaklaştıran kuvvetln de yeğlnllğl çok daha buyukken buIkl katına çıkar. gunun evrenı daha bu•Ne demektlr. Evren genlşledlkçe uzayın hacml artar, Bu da daha yuk yer tuttugundan çok karanlık enerll demektlr. Daha ıçmde gokadalan ıtıstırflmdlden, Buyuk Patlamadan 14 mllyar yıl sonra, kütleitimi mek ıçın daha çok enerkütleçeklmlnl asmış durumdadır. jıbulunuyor BuyenısuDolayısıyla genışleme hızlanıp Yazının devamı 21. duracak. sayfada 735/12