Katalog

luk Ne yazık kı, parlaklıgın olçumu ne kadar dogru olursa olsun, kozmologlar bu degışıklıklenn neden kaynaklandıgı konusunda kesın bır yaıgıya varamazlar, dolayısıyla prımordıyal, şışırıcı yerçekımsel dalgalann etkısını, ses dalgalannın etkısınden veya gerçek yogunluk arüşından ayırt etmek mumkun olmaz Neyse h az mıktarda da olsa mıkrodalgalar uzen kapalı bır mesaj ıçenyor Buna polanzasyon adı venlıyor Mıkrodalga fotonlannın herbırı spesıfik bır yone dogru ütreşır Çogunlukla fotonlann herbın farklı, gebşıguzel bır yonde polarıze olur Ancak ıyonıze maddenın hareket etmesı üe radyasyonu uzerındekı polanzasyona yon verılır En onemlısı, yerçekımsel dalgalar çok ozel bır tıp polanzasyon uretır Bunlar ses dalgalannın ve yogunluk farklılıklarının yaratügı duzene benzemez Gokyuzunun her taran ıçın polanzasyon yonunu olçup, bu yone dogru kısa bır çızgı çızersenız, elde edecegınız goruntu Dunya uzerındekı ruzgârlann hız hantasına benzer Yerçekımsel dalgalann yaratugı duzen, başka hıçbır şeye benzemeyen bır gırdap gıbıdır Denizlerimize Mersin Balığı 'aşısı' Eğer tutarsa balıkçılığa yeni bir "soluk" gelecek. Mersin balığı yumurtaları, Sakarya nehri ağzında "denize çalındı"! Devnm Memi}(*) Ertan Ercan(**) avyarlanyla, eüyle unlu, denızlenn en zengın balıklanndan olan Mersin balıgını sularımızda çogaltmak amaayla, Sovyetler Bırhgınden getırtüen yumurtalar {Acıpenser guldenstaetdı) ılk kez Sakarya nehrı agzında buyumeye bırakıldı Yumurtalar daha once, Lstanbul Unıversıtesı Su Urunlerı Fakultesı Sapanca lç Su Urunlen Araştırma ve Uygulama Bırımı'nde, dunyada ük kez kış mevsımınde ınkubasyonu yapüarak, yaklaşık 2 5 ay ıçensınde ortalama 3 üe 9 g arasında degışen agırlıklara getınlmıştı ve Hazar Denızı'nın bulundugu butun sahayı kaplamaktaydı Zamanla bu denızın sulan yavaş yavaş çeküerek arada kara parçalan oluştu ve bugun ku Karadenız üe Hazar Denızı ortaya çıktı Işte bu nedenle mersin balıklan hem Karadenız'de hem de Hazar Denızı'nde o zamandan bu zamanlara kadar nesülennı devam etörebümış olan çok eskı kokenlı balıklar olarak büınmektedır Bu famüyaya aıt balıklann vucuüannın sırt, kann ve yan taraüarında eşkenar dortgen şeklınde ganoıd (rombüc) pullar 5 sıra halınde vucut uzerınde uzanır Bu rombüc pullann yuksek omurgalüardakı Frontal, Panetal, Maxüla. Squamosa ve dıger bazı kafa kemüclennı oluş tuıdugu büdırümıştır Iskeleüerı tam kemıkleş memışür ve buyuk bır kısmı kıkırdaktır Bu nedenle mersin balüdan küardaklı balüdardan kemüdı balıklara geçış formunu oluştururlar H juyarak notral hıdrojen ve helyum atomlan oluşabümesıne yol açtı Bu noktada folar son defa sıçradı ve uzaya dogru yol alya başladı Işık o donemde sayüan tnlyonlan buGuneşler gıbı parlıyordu Ancak uzaym ıışlemesıyle ışık uzadı ve berraklığı azalGende yalnızca uçuk bır mıkıodalga pısı kaldı Buna kozmık rrukrodalga fonu )smıc mıcrowave backgroundCMB) adı ıldı Bu prımordıyal radyasyon ılk kez 35 yüında keşfedüdı Gokyuzunun farklı kısımlannda buluı CMB'lerın sıcaklıgı veya parlaklıgı aradd çok az fark vardır Bunlar NASA'nın smıc Backgıound Explorer uydusu (CO) taranndan 1990 yıllarının başlarında ızıdı Aynntılı bır şekılde ıncelenmesı ıse ÜÜMA ve BOOMERANG adı verüen baı deneylenyle gerçekleştırıldı Bu varyasyonlann bazüan erken Evı'deki bellı belırsız yogunluk dalgalanmaı hakkında bügı verıyordu Bazüan ıse hacet halındekı gaz tarafından uretılen ıppler degışıklıgınden kaynaklanıyordu • ses dalgalan kor halındekı sıcak madde v afindan uretüıyordu Bu arada yerçekıml dalgalar, nereden geçerlerse geçsınler, ateş topunu süaştınp uzatıyordu Bu duzenın ızlenmesı ıçın gereklı olan tek aygıt Polaroıd guneş gozluklenne eşdeger mıkrodalgalaıdır Bır takım paralel tel, tek polarızasyonlu dalgalan durdururken, dıgerlenrun geçışme ızın venr Bu duzenegı dondurerek sızan radyasyonu olçersenız polanzasyonu tespıt edebılırsınız. Pekı boylece hırsızı yakalamış oluyor muyuz9 Ne yazık kı hayır Polanzasyon buyuk bır olasüıkla çok zayıf olabılır Bu durumda guvenüır sınyal almak ıçın gerı planın parlaklıgını çok hassas bır şekılde olçmenız gerekır Balonlarla havadan veya yerdeka ay gıtlarla bu olçulebüır Guney Kutbu'nda DASl (Degree Angular Scale Interferometer) 13 teleskoptan gelen sınyalı bırleştınr Bu şekılde ortaya yuksek çozunurluklu ve hassas bır aygıt çıkar Chıcago Unıversıtesı'nden astrofızıkçı John Carlstorm DASI'nın CMB po lanzasyonunu ük kez yakalamayı başaracagını umut edıyor Carnegıe Mellon Unıversıtesı'nden Jefî Peterson ıse eldekı cıhazların CMB polanzasyonunu onumuzdekı uç yü ıçınde teşhıs edececegını ılerı suruyor Ve 2007 yüında firlatüacak European Planck Uydusu'nun çok buyuk bır olasüıkla bunlan gorecegı tahmın edüıyor Ancak New Hampshıre, Hanover Dartmouth College'dan Robert Caldvrell bu konuda o kadar ıyımser degü 'Yerçekımsel dalgalann total polanzasyona katküan çok duşuk oldugu ıçın, Planck'ın yerçekımsel şısme sınyallennı alabüecegını hıç sanmıyo rum Prımordıyal yerçekımsel dalgalann teşhısı ıçın daha bırkaç 10 yü geçmesı gerekıyor" Ne kadar zor olursa olsun dalgalann teşhıs edümesı bugune dek karanlıkta kalmış pek çok konuyu aydınlatacak Polanzasyon verüerınden yerçekımsel dalgalann kuvvetıne üışkın tahmınler yapüabüır Bunun karşüıgında şışmenın ne zaman gerçekleşugı hesaplanabüır Şısme ne denlı erken başlamış ıse, genışleme o denlı guçlu olmuştur Dolayısıyla yerçekımsel dalgalar da aynı oranda guçlenmıştır, • Reyhan Oksay New Scıentıst, 31 Mart 2001 Bır dıp balığı olan bu turden yakalanan en buyuk balık maksımum 115 kg ve 46 yaşındaydı Cınsel olgunluğa dışüer 1016 erkekler 812 yaşlannda varan bu bahklar yumurtlamak ıçın Nısan MayısHazıran aylarında nehırlere gelerek 1 10 m dennlıklere kadar yumurtalannı bırahyor ve daha sonra yavaş yavaş tekrar En iyi havyar denızlere gıdıyor Sovyetler ve dığer Asya, Avrupa ve KuFakulte araştırıcüan tarafindan Sakarya zey Amerüca ulkelerının akarsularında 26'dan nehnnde, uygun yer ıçın tespıt çalışmalar ya fazla turu yaşamakta olan mersin balüdannm ulpüdı ve bınlerce merşm yavrusu nehır agzının kemızde ancak 2 cıns, 4 turu büınıyor 45 km gerısmderı Karadenız'e sag sahm gıdeBu famüyaya aıt bahklann yumurtalarınceklen ve bır gun bu sulara gerı doneceklen dan havyar hava keselerınden tutkal ve etın umuduyla 27 Mart 2001 tanhmde çeşıtlı uzman den taze ve füme olarak yararlanüdıÇıı ıçuı ve gorevlüer tarafindan nehır sulanna bıraküdı ekonomık değerlen fazladu Gunumuzde aşırı Meısın balıgı, boylece ük defa bızlerle avcüıgı, yumurtlama yerlerının tahrıbı ve kır tanıştı Ve bızlere yasamak ıçın ne kadar matçı lenmesı sonucu populasyonlanndakı azalma oldugunu fazlasıyla gosterdı Yok olmama ko nedenıyle, avcüıgı yasaklanmış neslı tukenme nuaundakı dırencı, yumurtadan çıktıgı andan tehlıkesı ıçınde olan turler arasında yerını alıtıbaren verdıgı mucadele, ük fotografinı çekumısür gımız andan ıtıbaren bızleTurkıye'de çeşıtlı araştırıcı rı hayran bırakü lar tarafindan mersin baüğıBu balıga sahıp çücnın Karadenız, Marmara mamız veyapay uretunımn Ege ve Akdenız'de yakalan artık yapüması vakü çokdığına daır esta kayıtlar tan gelmısti Denızlerımızvardır lstanbul Boğazı yolu dekı ve nehırlenrruzdekı üe bu balıkların Maıma artan kırlüık ve doğal yura'ya geçtüderı soylenmekmurtlama ve yaşam yerlete ıse de Marmara'nın tuzrının ınsan ehyle tahnp ollulugu nedenıyle burada ması, onlann yok olması çok fazla kalmayıp tekrar Hentiz ağzı olufmamif besln kestll ıçın bır neden olmamalı Karadenız'e donduklerı dumenln larvası. Jeolo]ik donemlerden guşunulmektedır Avcüıgı yanumuze kadar gelmeyı başarabüen mersin basak olmasına ragmen çeşıtlı şekıllerde balücçılıklarıru, gelecek nesülere taşımak bızlenn bıların ağlanna yakalanan mersin balüdan lstanbm adamlannın gorevı olmalıdır Bu nedenle, bul Kumkapı Balık Halınde kayıüara gırmış ve unıversıteler ve devlet kurumlannın destegıyle 1991 yüında yaklaşık 20 ton, 1995'te 10 ton ve elımızdekı bu hazıneyı yaşatmak ıçın harekete 2000'de 2 ton cıvannda mersin balıgı avlanmışgeçme zamanıdır ür En eskİ balıklardan! Mersin balıklan (Farrulya Acıpenserıdae) jeolojık devırlerden bugune kadar geldıler Paleozoüc ve Mesozoık tabakalar arasında fosü formlanna rasüandı Bugunku mersin balıklan jeolojık devırlerden ben yasayagelen bırkaç turden bazüandır Bu baüklar çok eskıden ben bu bolgede yasıyorlardı Jeolojüc araşürmalardan anlaşüdıgına gore aşagı yukan 10 müyon yü once Hazar Denizi ve Karadenlz arasında buyuk bır ıçdenız vardı ve bu denızde mersin balıklan yasıyordu Bu denız Romanya ve Macarıstan'a kadar uzanmakta, Karadenız Neslı tukenme tehlıkesı yaşayan bu turun korunması amacıyla yapay yolla yumurtası alınıp, belırlı boylara getırüerek doğaya salrna zorunlulugu getrümıştır Boylece, zaten avlanma sı yasak olan bu turun yumurtalannı havyar ola rak pazarlayan ulkeler kendüerıne yasal bır yol bulmuşlardır Dunyada yok olma tehbkesı geçıren somon balüdan da aynı şeküde yapay olarak uretüerek dogaya salma yoluyla bu tehlüceden kurtulma şansı elde etmışlerdı (*) Yard Doç Dr, (**) Araş Gor lstanbul Unıv, Su Urunlerı Fakultesı Ye tıştırıcüık Bolumu, Beyazıt emaü mdevrım@Istanbul edu tr 734/13