Katalog

İstanbul'a hoşgeldin elektrik! Elektrik devrimi ve Türkiye'de elektrik Osman Bahadır İki büyük adam 19 yuzyüuı elektnk teorı ve praügıne çok onerrüı katküarda bulunmuş üa buyuk büım adamı, buyuk deneycı Ingüız Michael Faraday (17911876) üe elektromegneök kuramı nın kurucusu Iskoç James Clerk Maxwell (18311879) dır Oersted elektnk akımının bır magnetık alan oluşturdugunu gostermısü Faraday ıse mıknatıslann elektnk akımı oluşturdugunu buldu ve mıknatıslann oluşturdugu elektnk akımına üıskın yasayı formule ettı Akunın şıddetı, uetkenı bınm zamanda kesen kuvvet çızgılerınm sayısıyla doğru oranühydı Faraday, yaşamı boyunca rum çalı^malannı duzerüı bır bıçımde defterıne not edıyordu Olumunden sonra bu notlar 7 cüt halınde yayınlanmıştır Faraday 1822 yüında defterıne şu noYUzyıl bafinda Posta ve Telgraf Nezaretl blnaıı tu duşmuştu Magneüzmayı elektrığe donuş tur1" Faraday m bu büımsel keşfi onun sureklı onemlı bır teorerru olan Gauss Teoreminı gelıstırrriLş ol bır akım uretebüen elektnk motorunu bulması üe sonuçlanmasaydı, modem elektromagnetızma kuramı da gelıstınlemışnr mezdı Faraday elektrığın yanı sıra kımya alanında da onemlı katküar yaptı Elekrrokımyanın kurucusudur ve elektrolız yasasının da kaşı üdır Ayrıca elektrolız, dnot katot gıbı gunumuzde kullanüan soz cuklerı de ük kez o oı taya attı Hektrık devrımının dorugunda Maxwell ın çalışmalaDevnmın Osmanlüar uzennde büımsel bır etkısınden n bulunmaktadır Büımsel gelışmeye çok onemlı ve ozgun soz etmek olanaksızdır Çunku 19 yuzyü boyunca Osmanlı katküarı üe Maxwell belkı ancak Newton ve Eınsteın'ın etkıokullannda fızüc dersmın bır bolumu olaıak dahı olsa elekt sıyle eş duzeyde tutulabüecek etkı yaratmıs olaganusfu bır rık dersı ya da elektrüc uzerıne ders venlmemışür Aynca sımadır Dığer şeylerın yanı sıra elektro magnetizma kuraelektrık konusunda herhangı bır araşürma da yapılmamış mı üe gerçekte o 20 yuzyıl fizıgıne en buyuk etkıde bulu tır (Mulıendıshane baş hocalarmdan Ishak Efendı (O 1836) nan 19 yuzyıl büımcısıdır Maxwellın 100 dogum yüında, Mecmnfii Ulumi Rlyaziye adlı doıt cütlık eserındc 1931de Einstein, Maxwell'ın çalışmalaıı sonunmda fizüc elektnkten soz etmektedu ) Elektrık devnmı Osmanlı ulketekı gerçeklık kavramlannda ortaya çıkan degısıklıklen sıne ancak telgıaf ve telefon gıbı teknolojık sonuçlan üe ula Nevvton donemınden bu yana fizıgın kazandıgı en koklu şabılmışür ureücı deneyımler olarak tdnımladı Ulkemızde ük elektrüc dersı veren büım adamı Salih Işıgın da bır elpktromegneük dalga oldugu goruşunu Zeki Beydır (1864 1921) 1900 lu yülarda Darülfnnunda benunseyen Maxwell elektromegnetık radyasyon kavramıGenel Fızüc (Hü<metı Tabııye) dersmın bır bolumu olarak nı ortaya attı ve alan denklemlerını Mıcheal Faraday ın elektnk derslerı vermıstır llk elektrü<: kıtabının yazan da elektrık ve magnenk kuvvet çızgüerı uzerıne oturttu Bu odur Salıh Zekı Bey'ın bu tatabı Hıkmetı Tabııye ı Umumıyealan denklenüerı daha sonra Eınsteın'ın ozel gorelüık kuraden Mebhas ı Elektrık (Genel Fızık Konulannddn Elektrüc) mının gelışımıne yol açtı ve kutle üe enerjinrn eşdegerlıgı üadıyla 1912 yüında yayınlandı Ancak ulkemızdekı ük ba kesıne temel oluşturdu Maxwell ın duşuncplprı aynca 20 gımsız elektrüc dersının egıtımını başlatan ve bu dersı veren yuzyıl fızıgının otekı buyuk keşfi olan Kaantam Knrabüım adamı Mshmed Reflk (Fenmen) Beydır (1882mı nın gelışmesıne de onculuk ettı Maxwell ın elektromag1957) Muhendıs Mektebı nın (devamı bugunku ITU) ük sıvü netık radyasyonu tanımlaması \su radyasyon yasasının olumuduru olan Mehmed Reflk Bey, 1910 yüında elektrüc dersşumuna yol açtı ve bu yasa da daha sonra Max Planck m lerını okulun programına koydurtmuştur Bu okulda ve daha kuantum hıpotezını formule etmesıne yaradı sonra Darulfununda elektrüc derslerı veren Mehmed Refık Mdxwell ın kuramı elektromagnetık dalgalann bır laBey ın elektnk uzerıne yazdıgı bırçok katabı da bulunmakta baratuvarda elde edüebüecegını ongoruyordu Bunu ük ola dır Ulkemızde elektrüc egıtımını başlatan ve gerek Muhenrak, Maxwell 'ın olumunden 8 yü sonra 1887 de Henrich dıs Mektebı'nde gerekse Darulfununda elektrüc deneylen Hertz (1857 1894) gerçekleştırdı Kokenı Maxwell ın yazı yapümasını sağlayan Salıh Zekı Bey üe Mehmed Refik Bey lannda bulunan çok sayıdakı uygulama radyo sanayıının egıtımlennı yurt dışında yaprmş olan elektrüc muhendıslerı doguşu üe sonuçlandı mızdır Coulomb üe hızlanan ve Oersted üe yogunldsmaya başlayan büımsel gelışmeler MaxweU üe doruğa erısmıstır Buyuk gelışmeler sadece kuramsal duzeyde üerlemekle Ulkemızde ük meslekı elektnk egıtımı 19261927 oğkalmadı teknolojık sonuçlara da yol açtı Faraday 1831 yüın reram yüında Dcirulfunun bunyesınde kuıulmuş olan Elektda elektrık uretebüen kuçuk bır jenerator yapmış ancak romekanik Enstitüsü üe basladı Enstıtuyu bıtııen ogrenonun bu ıcadı o yülarda buyuk teknolojık atüımlara neden cüere ElektrikMakine Mflhendisi Tasdiknamesi ve olmamıştı Ama 19 yuzyüın üancı yansmda elektrüc teknorüıyordu Darulfunun Elektıomekanık Enstıtıısu 1934 te kalojısındekı gelışmeler hızlandı ve yogunlaştı patüdı ve Yuksek Muhendıs Mektebı ne devredüdı Okulun Elektrüc devrımıyle matematüctekı gelışmeler arasınITU ye donuşrunümesı sırasında da Dektromekanüc Şubesı da da dogrudan bır üışkı olduğunu belırtmelıyız Ornegın Elektnk ve Makıne bolumlerıne ayrümıs ve elektrüc bolumu Fransız matematücçı Pierre Simon Laplace (1749 1827) 1935'te kunümuş olan muhabeıe servısı üe bırleştırüerek Laplace Denkleminı Fransız Matcmatıkçı Joseph Fourizayıf akım ve kuvvetlı akım kollanndan kurulu bır elektrüc er (1768 1830) Fourieı Serilerinı ve Almarr matematücçı E lektrik kavramının elektrıkle ügılı duşunce deneyım ve uygulamdldnn, Tales'ten (M 0 625545) gunu muze yaklaşık 2600 yülık bır geçmısı vardır Bununla bırükte elektrik büımıyle ügılı çalısmalar bu uzun sure bo yunca ddım adım gerçekleştı ve ancak 18 yuzyüın sonlannda başlayan bır sıçrama donemının ardmdan gunumuzdekı duzeyıne ulaştı Elektnk devnmı olarak adlandırabüecegımız 88 yıl suren bu donem Fransız Fızıkçı Charles Augustin de Conlomb'un (1736 1802) kendı adıyla tanınan yasasını yayımladıgı 1785 üe Iskoç Bılım adamı James Clerk Max«rell'ın (18311879) elektromagnetızma kuramını açıkladıgı Treatise On Electricity And Magnetizma (Elektrik ve Magneüzma Uzerıne Inceleme) adlı yapıtını yayımladıgı 1873 yülan arasındakı donemdır Coulomb, 1785 'de ıkı elektnksel yuk arasındakı ıtme veya çekme kuvvetırun, yuklerın çarpımı üe dogru aradakı uzaklıgın karesı üe de ters orantüı olduğunu deneysel olarak gosterdı Gunumuzde Coulomb Yasası olarak büınen bu buyuk büımsel keşıf elektrığın bır bılım dalı halıne gelmesınde temel nıtelıkte bır rol oynadı (Coulomb yasası Newton un kutle çekımı yasdsının elektrıktekı karşüığıdır Ancak kutleçekımı yasasından farklı olarak, elektrıkte ıkı yuk arasında ıtme kuvvetının varlığı da soz konusudur) Elektrik devrimi Osmanlı ülkesine nasıl yansıdı? Pil keşfediliyor 19 yuzyüın sonlannda püın bulunması ve boylece su reklı elektrık akunı uretebüen bır kaynagın gerçekleşmesı üe hem elektrodınamık dalında buyuk adımların atılabüme sı surecı başladı hem de elektrik ıle magnetizma arasındakı üışkının nıtelıgı konusunun aydınlatümasının nesnel temelı yaidtılmış oldu Nıtekım çok uzun bır sure geçmeden, Danımarkalı bılımcı Hans Crlstian Oersted (17751851) bır tehn ıçınden akım geçırüdıgınde elektnk akımmın telın çevresınde bır magnetüc alan oluşturdugunu saptadı Oersted ın yaptıgı deneylerın sonuçlannı 1820 yüında yayımlaması büım dunyasında buyuk ydnküar yarattı Oersted m keşıflerının yayımlanınasmdan sadece bır hafta soma, Eransız Matemaükçı ve Fızıkçı Andre Marie Ampere (1775 1836), bu yenı olguyu beümleyen ve Ampere Yasası olarak adlandırüan bır elektromegnetızma yasası formule ettı Bu yasa, megnetık alan üe bu alanı dogu ran elektrik akımı arasındakı bagıntıyı matemauksel olarak behrtıyordu Ampere aynı ?amanda elektnk olçme teknüde rını de gelıstırdı Üetkenlerden geçen elektnk akımına üışkın çalışma lar yapan Alman Fızücçı Georg Simon Ohm (1789 1854) ıse bır üetkenden geçen akımın üetkenın uçlan arasındakı gerüım üe dogru orantüı üetkenın dırencıyle ters orantüı oldugunu buldu Ohm gunumuzde kendı adıyla anüan Ohm Yasası'nı ve onunla ügüı duşuncelenm 1827 yüında yayınladı İlk mesleki elektrik dersi Çırağan Sarayı önünde llk tramvay 725/10 Carl Friedrich Gauss (1777 1855) da vektor hesabırun % Yazının devamı 22. sayfada