Katalog

Mutlu ve egemen tüketici mi, mutsuz v Amerikalılar, tüketiciyi korumanm devletin asli görevlerinden biri olarak görüyor. Tüketicinin nasıl 'kraY olduğunun öyküsü. Sinan Yıldınm Mehmet Emin Karaaslan (*) ukeücı uretıcı çekışmesı neredeyse tıcaretın tanhı kadar eskıdır Bu konudaJa onemh sorulardan bırı gehşen teknolojının hangı tarau daha avantajlı konuma geürdıgıdır Daha temelde bu tarüşma kapıtahzmden gerçekte kıırun daha çok yarar sagladıgı gıbı basıt bır duzleme oturtulabılır Amerıka Bırleşık Devletlen ndeh (ABD) gelışmelere bakmak yararlı oldbüır Bugun ABDde sıradan vatandaşın hayatında tuketıcıyı koruma kavrarru 15 20 yıl oncesıne go re çok daha az yer tutuyor Tukeücı egemenhgı doktrınıne bakılıısd uretım ve fıyatları bekrlemede son soz her za man tukeücınındıı Bu doktrıne gore tukeücüer pıyasdda cepleıındekı para ıle çesıtlı mal ve hızmetler ıçın oy kulla nırlar urunlerı ıstek ve tercıhlerıne gore secerken kaıarla rınıbüdımleı Tukeücı egemenlıgı doktrını ahcılann zevklerının degışmedıgını mallar ve seçenekler konusunda ahcılann tam olaıak bılgılı oldugunu ve urun fıyatlarının lekabetçı pıyasa kuıallarına gore belırlenmış oldugunu varsayar Gerçekte ıse sdtın alman mallar konusunda tam olarak bıl güı olma varsayımı hayal uru nuduı 1906yüındaABDhukumeü tuketıcılerı ışlenmıs hazır yıyeceklere ve msan saglıgıru olumsuz yonde etkıleyebılecek üaçlara karşı uyarmakuzere GıdaveÜaç Kurumu nu (FDA) oluştur muştur Bır tukeücının gıda ve/veya ılaç urunlerı uzerme uzmanlaşmaya çahşarak sa ün alma kaıarlan vermesı çok pahalıya onun yaşamı na, mal olabıhr «I't v<" •*. I * . T Ancak tum bunlardan daha onemh bır gehşme belkı de tukeücıyı koruma burolannın açümasıdır Federal Tıcaret Komısyonu (FTC) bunyesınde Tukeücı Koruma Burosu (Bureauof ConsumerProtecüon) ve Tukeücıyı Yanuücı Tıca n Uygulamalara Karşı Koruma Burosu (Bureau of Deceptıve Bununla beraber gelışmış ve orgutlu bır tuketıcı koruma hareketjnın doguşu gorecelı olarak oldukça yenıdır Bu harekeün onculuğunu 1965'te Ralph Nader Hıçbır Hızda Guvenlı Degıl' ısımlı çahşmasıyla yapmısür Kuşkusuz boyle bır başlangıç her sene ortalama 25 000 msanın trafik kazalanyla hayaünı yıtırdıgı ulkemızde daha da anlamlı olsa gerek O donemlenn populer bır arabası olan CorvaIr'ı temel alarak General Motors'u (GM) oldukça sert bır şeküde eleşüren Nader bu arabanın ımalaünda onemh bazı hatalar oldugunu ve çok duşuk suratlerde büe vıra]lan alamadıgını gostenr Nader GM muhendıslennm ve yoneücılennın bu hatalan bılmelenne ragmen sessız kalmayı tercıh ettıklennı de one surer Bunun uzenne Corvaır saüşlan oldukça duşer ve GM 1969'dan ıübaren bu arabanın ureümıne son vermek zorunda kahr Nader dan ve araba kazalannda olenlenn 1960'tan başlayarak her yıl %1 artmasından etküenen Amenkan Kongresı 1966 yıhnda M UhualTrafikve Araba Ofiv«Bliği" yasasını çukanr Uretüen her arabaya bazı guvenlık onlenüen ekletımesı zorunlu küınır 1968'den ıtıbaren ABD'de kullandan ılk guvenhk onlemlen arasında, Turkrye'de uretüen otomobülerde kullanılması hâlâ zorunlu olmayan dârbe emıcı barlar daha kuvvetlı on camlar ıküı fren sıstemı ve yumuşaülmıs malzemeh on panel kullanımı gelmektedır Yülar ıçmde üâve guvenhk onlemlen 1966'da kurulan 'Ulusal Otoyol Guvenlıgı ve Trafik Guvenhgı Kurulu' tarafindan zorunlu hâle getınhr Nader'ın tukeücüen korumaya yonehk gırışımlerı başka alanlara da yayıhr Konunun populerleşmesı pohtık arenada da daha kuvveth bır bıçımde düe getırümesını sağlar Bırkaç yıl ıçınde tuketıcılere urun sorumlulugu konusunda genıs. haklar tanıyan federal ve ulusal yasalar yururluge gırer 1975'e kadar her yıl bır müyondan fazla duzenleme yapıhr 695/4 Öncü: Ralph Nader Pracüce) faahyete geçer 1980 e gelındıgınde 40 degışık devlet kuruluşunda 400 den fazla degışık bırım tukeücı çıkarlannı ıyüeşürmek ve tukeücı haklannı korumak ıçm çalışır hale gelmısü 1980 de Ronald Reagan ın başkan seçümesıyle tuke tıcı koruma hareketı ıvme kaybettı Cumhurıyetçı Partı adayı olardk başkdn seçılen konseı vatıf Reagan devleü ekononuk hayaün her safhasından çekmeye kararhydı 19811992 yılları arasında Reagan ve Bush donemlerınde alınan ıdarı kararlar ve yukarda sozu geçen kuruluşlaı uzerındekı ko turum edıcı butçe kısıntılaıı geçmış hukumetlerın yuruttu gu tukeücıyı koı uma çdbaldrının boyutunu ve yogunlugunu azaltü Yapüan kamuoyu araştırmalan Amerıkahlann buyuk bır boıumunun 90 h yıllann sonunda büe tukeücüenn korun masmı devleün ash gorevlerınden bın olarak gorduklennı ortaya koymaktadır Çeşıtlı ABD Hukumetlerının sıgara ve tutun endustnsıne karşı aldıklan sert tavu sıgara ıçımının neredey se suç hahne getırılmesı bu duşuncenın bır gostergesı sayılabüır Bırçok Amerıkalı hukumetten ekonomık sonuçlan ne olursa olsun hatta çehşküı gorunendurumlardabüe ken düerını "tüketici egemenli$i" doktrınının sonuçlanndan, hıç olmazsa bır dereceye kadar korumalarını ısüyor Gonınen o kı Amenkah tukeücüer büe kendüerını o kadar "ege men' hıssetmıyorlar Asagıdakı bolumde ABDdekı 3 temel pohük goruşun devlet tuketicı ıhşkısınde nerede durduklanna goz atıp Turlaye dekı durum hakkında bazı çıkarsamalara gıdebıhnz Muhafazakârlara gore kendı sunduklan onerı basıt ve mantıkh oldugu halde ABD nde uygulananmamışür Son yuzyüda Amerıkahlar daha çok korumanın ınsanlan daha memnun küacagını duşunerek gıderek artan bır şeküde tu keücı yandaşı bır felsefeyı benımser ohnuşlardır Bu koruma harekeünın mahyeü üa şeküde onumuze çücar Ilkı ver gı mukelleflennın odedüden vergüerden tukeücıyı koruma kuruluşlannındafinanseedüırhdlegehnmesıdır Dancısıve daha onemhsı ıse tukeücıyı koruma çabalannınureümma hyeüennı yukselünesı ve sonuçta urun fiyatlannın artarak bunun tukeücüere yansmasıdır tukeücıyı korumanın yuksek ve artan mahyeü yerle şık hberal bakıs açısından bakıldıgmdd maliyet fayda anahzıne gore çozumlenmelıdır Bu yonteme goıe tukeücı koruma harekeünın kazandırdıgı sosyal yarann net para ola rak mıktan bu geıekhhklen yeıme getıımenın sosyal ve ozel mahyetınden fazla oldugu surece tukeücıyı koruma çdbalannısurdurmekgerekır Ekonomık anlatımla marjınal sosyal malıyet marjınal sosyal yarara eşıt olana dek tuİceü cı koruma hareketlerı uygulanabüır Ornegın bu yontem otomobü guvenhgı konusuna uyarlandıgında Ulusal Otoyol Guvenhgı Idaresı'ne gore fayda mahyet oranı 16 ya 1 gıbı etküeyıcı bır sayı olarak ortaya çıkmaktadır Ancak muhafazakârlar bu noktada yarar hesaplama sınaıtırazeünektedırler Cankayıplanna maddıhasara übbı ve dığer zararlara baküdıgında yarar dogal olarak çok yuksek gıbı gorunebüır Ancak yarar tespıti kesınhkle bır bı hm degüdır ve muhafazakârlara gore yarar tahmını yapanlar tamamen kendı çıkarları dogrultusunda hareket etaıektedırler Muhafazakâlann bır dıger ıtirazı da güvenlik adına harcananparanınunıat maliyeti konusunda Ornegın arabanın guvenhgını drürmdk ıçın harcanan para şoforlerm egıtımı ıçın harcansaydı ne olurdu' Sosyal yarar artar mıydı, yoksa azahr mıydı' Bu sorulann cevabını hıç kımse büemez ozelhkledemahyetyararanahzınıobjeküfbırdeğer lendırmeden çok harcamalan hakh gostermek ıçın kullanan hberaller Tum bunlann ısıgı alünda muhafazakârlar mahyet fayda anahanın temel olarak serbest pıyasa manüğını yok etügmı, bu yuzden de bu anahzın venmh ve adü ohnadıgını one surmektedırler Bıreyler kendı ısteklen ve tercıhlen dogrultusunda urun guvenhklennı seçmek yenne ıstemedüderı bır guvenhk duzeyı ıçın para odemek zorunda kahyorlar Ornegın ehnıçımbıçmemakınesınınbıçaklanonu ne koymaması gerekügını duşunemeyen bır tukeücı, urun mahyetinı yukselten bır koruma sıstemınden yarar saglarken, mantüdı ve büınçh bır tukeüa hıçbır yarar saglamayacagı halde aynı çım bıçme makınesı ıçın daha fazla para odemek durumunda kahnaktadır Muhafazakârlann dığer bır eleşünsı de, sosyal yarar saglama çabasının bazen tam tersı sonuçlar dogurabüecegı yonunde Yıne otomotiv endustnsınden ornek verüecek olursa, daha guvenh ama yuksek fiyath arabalar bu uyatlan odeyemeyen bazı tukeucüen, kullanümış ve daha az guvenlı esla arabalan kuUanmaya zorlayabıhr Ne olursa olsun bu yaklasımın en onemh sorunu, muhafazakârlara gore ozgur bır toplumun ve ekonomının temeh olan ı hsıtlamasıdır laberal bakıs açısı tuketicüen korumaya yonehk gınşımlerın bırçok nedenden dolayı desteklenmesı gerekügını savunur Bunlardan üla, urunlenn gıderek daha karmaşık hâle gelmeadır Budurumda tuketıcının rasyonel davranması hahnde büe zarar gorme olasüıgı artmaktadır Bukarmaşıklasmanın sonuçlan bazen goreceh olarak daha masum olabüır Ornegın, reklamlarda vaat edüchgı gıbı çahşmayan bır mal saün aldıgı zaman tukeücırun zaran sadece odedıgı parayla sınırh kalabüır Ama ba Cüvenilirliğin yüksek maliyeti: Maliyetfayda sorusu: MUHAFAZAKÂRLAR (CUMHURİYETÇİLER): Muhafazakârlann tukeücıyı koruma tarüşmalanndakı temel argumanlan şoyle ozetlenebüır Bıreyın ekonomık ve pohük ozgurlugunun korunması temeldır ozgur bıreyler mallann ureümı ve tukeümı sırasmda kendı rasyonel tercıhlennı hayata geçınrler Bıreylenn ozgur seçımı toplumu her zaman mukemmel ekonomık ve sosyal sonuçlara ulaşnrmayabıhr Ancak "serbest" pıyasa koşullan, 'duzenlenen" (regule edılen) veya "koruma altma ahnan' pıyasa koşullanndan daıma daha ıyıdır Uberal tukeücıyı koruma manügı geçersızdır, çunku bu manük bıreylenn kendı hayatlannı etküeyen kararlarda ozgurce seçım yapma yeteneklen ohnadıgını veya aldıklan kararlann kendüennı felâketlere surukleyebüecegını varsayar lnsanlann duşunme ve seçme yeteneklen uzenne boylesuıe karamsar bır dusunce, kaçınümaz olarak' daha akülı ve duşuncelı bıreylenn cahü çogunlugu korumak ıçın onlar adına hareket etmesme yol açar Muhafazakârlara gore lıberaller her tur sosyal ve ekonomık argumanlannı boyle otonter bır bakıs uzenne kurmaktadırlar Tukeücırun korunması konusuna geldıgımızde, muhafazakârlara gore uyduruk ve bozuk mallann ureücüen, bu mallann yol açngı zararlardan sorumludurlar Magdur olan tukeücüenn zararlan, yanüücı davranan ureüa veya saücılar tara&ndan gıderümehdır LİBERALLER: