Katalog

Depremler ve uzay teknolojileri Uzay bilim ve teknolojileriyle depremler nasıl izleniyor ve anlaşılıyor? ^ Prof. Dr. Mehmet Emin Ozel / Doç. Dr. Hülya Yıldınm . plâka Tektoniği: Büındigi gibi, yer kabugu 810 kadar büyük ve bir o kadar da daha küçük parçaya ayrümış şeküde, çok sıcak ve sıvı haldeki magma tabakası üzerınde yuzen 'plâka'lardan oluşmaktadır. Karalar ve denizler, 100 km civannda kaünlıgı olan bu plâkalar üzerindeki yapısal aynntılardır (1). plâkalann, magma üzerinde yüzerken, magmaran dipten yüzeye ve tekrar dibe oluşturdugu taşınım (konveksiyon) hareketi sonucunda ortaya çıkan, (birbirlerine göre) yüzey hareketleri ise plâka tektoniği' adı altında, jeoloji ve jeofizigin en önemli araşürma alanlanndan birini oluşturuyor. Plâka sınırlan ile yeryüzündeki depremlerin dagüımı arasında çok büyük bir örtüşme vardır (Şekil 1). 1 Plâkalann, birbirlenne göre konumlan, hareketleri, çeşitli yöntemlerle saptanabilmektedir. Akdeniz ve çevresinde fazla sayıda küçük boy mini veya mikro plâka 'vardır. Kuzey Anadolu Fayı, Afrika/Avrasya ana plâkalan arasında kalan Anadolu miniplâkasını sıkışurmakta ve zaman zaman depremlere neden olmaktadır. 2. Radyo JLstnmonti'nia Deprem Çalışmaia nna Katkuı: plâka tektoniginde kıtalann (plâkalann) hareketlerini belirlemede uygulanan yöntemlerin bir bölümü Radyo Astronomi (RA) temellidir (2). Bu yöntemde, farklı plâkalar üzerinde bulunan (konuşlanan) radyo teleskoplar, hem zaman olarak, ayra anda çok uzak radyo kaynaklannı (kuazarlaı ve radyogökadalar) gözlemektedirler. "Çok uzun erimli girişim agı" ('very long baseline interferometry1 veya ingilizcesi kısaltümış olarak VLBINetwork) adı verilen teknikle yapılan gözlem yönteminde (Şekil 2), radyo teleskoplann çok hassas saatler eşliğinde ayn ayn kaydettıgi ortak veriler birlikte degerlendirümekte, uzak radyo kaynagıŞekil 2: Radyo Astronomlk VLBI Teknlğl na ve dalgalarca katedüen yola ait ıçsel etkiler ve degişimler, venlerdeki "ortak ve Bunlann Depremlerle Hif ldsinin Taldbi: Depdavranış" olarak sonuç sinyalden 'çıkanlmakta'dır. Geri remler sırasında ve hatta öncesinde olan bazı lokal veya kalan farklar, radyo teleskopun üzerinde konuşlandıgı global süreçlerin ilişküi elektromanyetik dalgalar (daha plâkanın hareketi olaıak yorumlanmaktadır. Bu şeküde çok radyo dalgalan) oluşturabüecegi yolunda beklentiyapılan hesaplarda, Avrasya kıtasınm Amenka kıtasınler vardır. Yer çevresindeki yerin elektrik ve manyetik dan yüda birkaç cm uzaklaşalanlannı takip eden uyduterla, depremleri erken haber ügı veya Anadolu'nun baüya alma çahşmalannın bir bölümü bu etküeri yakalamak dogru yüda 12 cm hareket amacındadır (3a). Bu yöndeki en son gelişme, Pransızettigi belirlenebilmektelarca planlanan DEMETER uydusu girişimidir. Konsept dir.(*) ,. ...... olarak oturduktan sonra, bu sınıftan bir uydunun Türkiye'deki araştırma kurumlannca geliştirilip yörüngeye 3. Diğer Uzay Çağı Teknooturtulması konusu incelenmeye deger. lojilerinin Deprem ÇakfDiger bir deprem öngörü grubu ise, çevredeki malanna Katkısı: Dephayvan, bitki, hatta bulut şekü ve degişimlerinden (3b) remlerle ügüi olarak, radyo medet ummaktadırlar. Bu sonuncu grup çalışma ve tahastronomi dışındald uzay tekminlerin çogu daha çok 'subjektif' deneyim agırlüdı gönolojüen de önemli ve yeni rülmektedir. Aslında bütün yeryüzü ve uydulardan gelekatküar saglamaktadır. Bunbüecek belirti ve tahminleri bir araya getirecek integre lar arasında şunlar sayüabüir: bir sistemin gözönüne alınması yerinde olur. 3.1. UydularU Ter w lyonosfeıdeki Elektromanyettk D«Jişinü»rln Takibi 3.2. UyduUrU Konun B«lirl«BM (GPS) Uatomi İle Tapılan Çalıymalar: Dünya çapında uydularla koordınat belırleme aracı olan Küresel Konumlama Sistemi (Global Positing System, GPS) üe yeryüzündeki çeşitli noktalann koordinatlan, cm/mm hassasiyetinde belirlenerek birbirlerine göre deprem öncesı/sonrasında ne kadar hareket ettüderi belirlenebümektedır. MAM Yerbilimleri Enstitüsü'nce yeryüzüne konumlu aletler ve GPS kullanüarak yapüan ölçürrüer, Körfez'den geçen fayın 2 yakasındaki noktalar arasında 34 m'ye varan hareketler belirlemistir. ABA'de Sann Andreas fayı da çok daha yogun bir konum takip şebekesı ile ızlenmektedir (4). 3.3. Uydularla Uzaktan Algılama Teknoloji•inin Katkılan: Uzaktan Algılama uydulan ile ahnan yüksek çözümlemeli (şimdüik, pratikte, Hindistan uydusu üe 6 m'ye kadar, 2000 yüından başlayarak 1 m) ve çok renkli (pratikte LANDSAT Amerikan uydusu üe görünur ve kızüötesinde 30 m çözümlemeli 7 renkte, Fransız SPOT uydusu üe 20 m çözümlemeli 4 renkte, 2000 yüından başlayarak, 4 m çözümlemeli 3 bantta) görüntülerle çeşitli görüntü işleme teknüderi, aydınlanma ve yeryüzü koşullan alunda jeolojüc yapı ve faylar (Şekil 3) izlenıp incelenebüdigi gibi (5a) deprem öncesi ve sonrası karşüaşurmalar yapüarak hasar bölgeleri ve dereceleri belırlenebümektedir (5b). Bu yöndeki bazı örnekler Cum683/19 Şekll: 1 YtryüzündtU dcprvmforin ohtşturduğu kuşaklar (yukanda) ytrkabuğımu otuşturm piakakmn sumtanıu da Ifaret etmektedlr. TÜBİTAK/MAM Uzay Teknolojileri Grubu NOAA AVHRR RCB Kompozlt (i,2,1) Alım tarthl: 20 Ağustos I , 18:27 (T.S.T.) fekll i KAfın Gebze NOAA iitasyonu İle alınmif bir öğleden sonra görüntüsünde ortaya çıkısı