Katalog

doğuşu bulamamışlardı. Mendel, yenen bezelyevi bir model bitki olaıak almış ve bununla deneyler yapmış ve probleme yenı biı yaklasım saglamısür (Şekil 1). An döl iki bezelye varyetesini (çeşidini) çaprazladı. Bunlar birbirinden çok kesin ve kolayca ayırdedılebüen altematif beliıgın karakterlerdi. Böylece, kalıtsal geçiş analizini yaparken, bu problemin mümkün olan en basit terimlere indirgenmesini sagladı; ve tüm melezlerin ebeveynlerinden aynı karakterlen aldıgını göstermeyı başaıdı. Sonradan melez bitkdleri kendi polenı ile dölledi ve gelecek nesilde atasal bitküerin her iki karakterinin de yenıden ortaya çıkngını ıspatladı. Çok sayüı gözlemlerle, atasal karakterlerin süreklı bır oran olan 3:1 ile aynlmasını (segregasyon) gösterdı. Baska deyimle, melezlerde görülmeyen atasal karakterler, izleyen nesilde yenıden ortaya çıktı melezlerin karaktennın ortaya çıkügı gibi. Mendel'ın çıkardıgı sonuç şudur; Karakterlenn taşınması germ hücrelerindeki kendi saptayıcüarı (determinatlan) ile yönetüir ve bu saptayıcüar istatistigın olasıhk yasasına uygun olarak bir araya gelirler. Degişmeden ayn ayn kalırlar, sulanıp kanşmazlar Bu nedenle. Kopernik ın çok eskı çağlardan beri süre gıden "yermerkezlı evren" Gkrini reddetmesi gibi, Mendel de çok eski ve o devirde halen etkısıni sürdüren "sulanan (kanşan) soyaçekü" ükrını reddederek yeni bir kavram ortaya koydu: Ayn ve özgün karakterlerin atasoy ve yavrudölde görüldügü haliyle kalıümını araşürarak Mendel, yenı bir büımın temelini atarken 1906 da Wüliam Bateaon genetığin vaftiz babası olarak ısmıni koymuşrur. Mendel'in teorısindekı kalıtsal saptayıcüara daha sonra (1909'da) genîeı adı verildigı ıçın ve bunlar küçuk somut yapılar olarak algılanmıs oldugundan giderek geçerlik kazandı. Bateson, 1901'de Mendel'm makalesıni Ingilizce'ye çevirerek yayınladı; bu daha sonra diger dillere de çevnlmesıni teşvik etmis, genetık araşürmaya üginın artmasını sagladı. Sonuçta, 1910'larda diğer türlerde ve başka karakterlerle genelleşen bulgular, çogunlukla Mendel'in Soyaçekim Yaaalan olarak anılmaya başlandı. 1904'te Bateson Brno'ya Mendel'in deneylerinın yapüdıgı alanı görmeye gıtti, çok az bügı edındıgi için hayal lanklıgına ugradı. Iste bu zıyaretin peşinden, öncü bır büım adamı olarak Mendel'in ılk bıyografisı yayınlanmaya başladı. 1906'dan sonra, Bateson'un ziyaretinin bir yansıması olarak Mendel'le ilgili belgelerin bulunması ve korunmasına başlanıldı ve bir kuçuk Mendel Müaeal'nm (Mendelıanum) buradaki Augustin Manastın'nda kurulması gerçekleşti. 1924te bır yazar taraundan yayımlanan ilk Mendel bıyogra&sinde manastınn o devırdeki yaratıcı ortamı ve Bmo'daki yerel dogal büımcilerle etkileşmesi üzerinde durulmuş, aynca özetle iki görüş dile getirildi: a) Mendel, teorısine bır şans eserı ulaşmısur ve b) Brno gibi küçük bır kasabada çalışmanın, büyük bilimsel merkezlerden uzak ve yalıtılmış olmanın, bulgulann gecikilerek farkedümesine yol açugı düşünceleridir. Bu füarlere karşı görüşümüzü açıklayalım: Yukanda deginilenlerden birincisi; Mendel'in eginmı, bilimsel donanımı, bezelye dısında baska bitküerleyaptıı deneyler ve sonuçlan, o donemde içinde bulundugu büımsel ortam, deney kurgu ve analiz yöntemı nedeniyle sanıyorum kolayca reddedilebüır. Öte yandan, ikinci görüş kısmen dogru olabilir ise de; ilk olarak Brno, Vıyana gıbı bir merkeze çok uzak degüdır (120 km kadar). Sonra da Mendel'in yayın ve bulgulannın bazı araşuncüar tarafindan okundugu bilinmektedir. Bunlar arasında Mendel'in en sık yazıştıgı ve çok önem verdigi dünyaca ünlü botanik profesörü Carl Nâgeli de bulunmaktadır. Münıh Ünıversıtesi'nde çakşan Nageüye Mendel'in bezelye deney sonuçlanyla ügüı makalesının ayrıbaskılarını gönderdigı büinmektedır. Aynca Mendel 1868'den sonra, başka bir bitki türü olan Hıeracmm (Şahinotu) ile melezleme deneyi planlamış, bu ünlü uzmandan tohumlar ıstemiş, deney sonuçlannın bezelyeninki üe benzer oldugunu görmüş (18591900 yülan arası) bilim adamlarının düşünce tarzlan bulgulan kabul etmeye, henüz hazır degüdı ve onlann daha çok C. Danvin'in evrim teorisi ile August VVeismann'ın germplasm teoıiai üe yoğun olarak ugraşmasıdır. Bunlar ve benzen nedenler gecikmeye ve 34 yıl sonra "yenıden keşfedümeye" yol açmıs olabılir. Vıyana Üniversitesi'nde ıken (185153) iki bilim adammdan özellikle etküenmistir. Bunlardan birisi bitki fizyologu Franz Dnger ve digerı de dünyaca ünlu fizikçi Christlan Doppler, yanı doppler etkisinı keşfeden kişidir. Unger ise, o yıllarda etkin bir doktrin qlan türlerın sabitligini (özel yaratılma) reddeden birkaç kisiden birisidir. Türleşmenın çapraz döllenme ile ortayaçıkacagına inanıyordu. Unger, aynca Matth«w Sdıleiden'ın bıtkilerin hücreler toplulugundan oluştugu çahsması üe de etküenmıstı. Dersi için okuma eserlen olarak ük melezleme araşürmalan yapan Körlreuter, Gartner, Naudin'in çalısmalan da listelenmısu, böylece Mendel Melezleme çalışmalanru bu egitimi sırasında kısmen ögrenmis olmalıdır. Doppler'ın Mendel üzerindekı asıl etkisi, matematik büincının keskinleşmesidir. Biyoloji'ye benzemeksizın ondokuzuncu yüzyü fizigı çok matemaükseldı ve Mendel'in yüksek istatistik düsünme ve islem yapma yetenegı Doppler üe üisküi olabilir. O donemde biyologlar, çogu dogadan olmak üzere verı topluyor, iyice gözlemliyor, sonra da bunun altındaki ilkeyi araştınyor, böylece gözlemlerinin anlamını çıkarsamaya çahşıyordu. Fizikçiler ise, genel olarak bugunkü büimcilerin yaptıgı gibi çalısıyordu: Ön gözlemler yapıyor, hıpotezler kuruyor, deney kurup hipotezi deniyorlar ve elde edilen bulgulara dayanarak hipotezi kabul ya da reddediyorlardı (bugunkü büimsel yöntem). Öyle görulüyorkı Mendel belki de biyoloji de ilk kez, soyaçekımin yasalannı bulup yaptıgı deneylerde kendi problemine bir fizikçi gıbi (ve bugunkü büimsel yöritem) ile yaklaşmışür. Bazı Mendel biyografi yazarlan, "deneylere bızzat başlamadan once Mendel'm kafasmda yanıtlar zaten hazııdı, sonradan bu hipotezi desteklemek içın deneylennı gerçekleştirdi'' diye yazarlar. Gordügü büim egitimi sırasında edindıgı donanım ve zekâsı onun bıyolojüc olaylara bakış açısına yön vermiş, bitki melezlemesi ve soyaçekim olayına çok farklı yaklasmasına yardımcı olmuştur. Döllenme olayını ve kendi kendini doüeme konulannı, pistü ve stamen gibi anatomik yapüan iyi büiyordu. Aynca hucreyi Schleiden'in makalesınden okuyarak ögrenmişti. Kendinden önce bitki melezlemesi deneylennı yapan Kölreuter, Von Gârdner ve Naudin'in ya yınlannı okumustu. ..... Almanca okuyup yazmasma ragmen, Mendel, Alman düşünce okulunun bir ürünü olan "Doğa /eise/es'hin etkısinde kalmamısur. (Bu felsefenin etküi isımlennden filozof G. W. F. Hegel (17701831), ozan ve filozof J. W. Goettte (17491832) ile hekun. W. Henschel'ı (17901856) burada zikredebüiriz.) F^kat Mendel'in kendi çagmda yani ondokuzuncu yüzyü üdncı yansı halen bu felsefeye (holıstik görüse) inanıp etkı altında kalmıs bırçok bıyolog onun yeni genetik bulgulannı anlayabüecek ya da kabullenecek durumda degildi. Nitekım Mendel, en yakın dostlan üe bile (Münich'ten Profesör Nâgeli gibi) taruşamıyordu. Mendel, öte yandan çağdası olan Danrin'ı okumuş, dogal seçimle evrim teonsine sıcak bakmıs ama "yine de halen bir şey eksik" demistir. (eksüc olan şey, 1930'larda genetik bügisı çogalınca evnmle bağdaştınlmı^ ve Neo Darwinizm'le giderümiştir). Darwin Mendel'in bulgulannı okumuş muydu? bunu bümiyoruz. Mendel'in biyografisini yazanlann bazüannın ifadesiyle; "Hiç kimse onun yaptıgı araştırmaîann dennhğe ulaşan önemınıanlamadı." "O, tamamenbağunsız ve eşsızbir düşunme şekhne sahipti." "Kendını doğal bıhmlenn araşünlmasına ve gerçeğuı bulunmasuıa verdı." Kraliyet hükümetinin manastıra getırdıgı agır vergi yüküne karşı piskopos olarak ömrünun sonuna kadar mücadele vermistir. Başanlannuı yeteri kadar algüanıp takdir edüdigıni görmeden 1884'te olmuştur. Sonuç: Gregor Mendel, 134 yü öncekı bulgulannın tam 100 yü önce, yani ölümünden 16 yü sonra "yeniden keşfedıknea " üe genetık büıminin kurulmasına yol açmıs büyük bır arasüncıdır. Aynı zamanda bir dın görevlisı olan Mendel'in o donemde büim adamlannın düşünce ve deney kalıplannı kararak getirdigi yenüiklerı ve adıyla anüan Mendel yasalannı bugün büe genetik derslerinde okutarak ise başhyonız. Kaynaklar 1. Orel, Vitezslav (1984) Mendel, Oxford University Press, Ingütere. 2. Jenkins, J. B. (1979) Genencs, Houghton Mifflin Companıy Boston, ABD. 3. Diger kaynaklar. (*) Prof. Dr; Hacettepe Üni. Bir Çek köyü olan Hynace'de (heinzendorf), yoksul bir çiftçi ailesinin oğlu olarak ] 822 'de doğdu johann sonradan Gregor adını da aldı. Moravya bölgesindeki bu kö'y, o zaman Habsburg krallığtna (Avusturya'ya) bağlıydı. (Ardından Çekoslovakya'ya, 1992'den sonra da yni kurulan Çek Cumhuriyeti'ne bağlanmıstır. Asıl dili Almanca olan Cregor'un yaklasık yüzdeyirmibes Çek soyundan olabileceği, Çekçe okuyup yazdığı da biliniyor. Moravyalılar Fransız devrimi ve aydınlanma döneminin etkisinde kalmıs, bilimdeki ilerlemeler ile felsefe etkilesiminden imbiklenen gelisme idealine inanmışlardı. Iste Mendel boyie bir ortamda kendini bulmustur (Orel, 1984). C. /. Mendel'in erken yaslarda ilgili ve disiplimli bir yapıya saip olduğu görülmüftür. Annebabasının kısıtlı kosulbn ıçinde ilk, orta ve lise öğrenimini Lipnik (20 km uzakta) ve Opava'da (50 km) tamamlamıstır: 18 yasında, yakınlanndaki (60 km) Olomouc (Olmütz) kasabasında felsefe okumak üzere yüksek öğrenime basladı. Cirdiği bir öğretmenli sınavım başaramadı. Belki bu nedenle, belki de ailenin akçalı sıkmtılannı garünce okulunu bıraktı ve bir yıl aile çiftliğinde zaman geçirdi. Daha ileri okullara girme arzusu ve zorunluluklar (ve de flzik öğretmeninin tavsiyesi ile) Bmo'da Augustin Manastınna yönelmesine yol açtı (1843). Manastırdaki teolojik seminerlere katıdıktan sonra, psikopos Napp'in desteği ile doğal bilimler egitimi için 29 yasında Vıyana Üniversitesi'ne girdi. Böylece ilgisi, yeteneği ve manastınn desteği ile birind düzeyde bilim egitimi alması sağlandı. Üniversitede özellikle ünlü hocalan bitki fizyoloğu Unger ile fizikçi Doppler gibi iki bilim adamından etkilenmistir. Brno'ya döndükten sonra, hem manastırdaki isini (papazlık) hem de bir okulda fizik ve doğa tarihi yardımcı öğretmenliğini yaptı. Mendel burada huzurlo birlikte entelektüel tejvik buldu. Bmo'daki bilimsel derneklehn ikisinde (Doğal Bilim ile Analık Demeklerinin) ikinci baskanlıklarında bulunmustur. Köyünden buraya getirdigi bezelye tohumlan ile unlü çaprazlama (melezleme) deneylerini yaptı. Daha sonra, (tam 1900'de) 1866'da yayınladığı bulgulan "yeniden keşfedilerek" kendi adıyla yasalaştı. İyi bir meyve yetiştiridliği arastırmacısı oldugundan çevresinde bu nedenle sayılıp takdir ediliyordu. Aynca analık konusunda bulgu ve katkılan vardı. Aktifyasamı boyunca, hatta piskopos olduğu dönemden ölünceye kadar meteoroloji ile yakından ilgilenmiştir.bozuk bir teleskobu tamir ederek günes lekelerini incelemis, bunlarla hava durumunu tahmin etkem istemiş fakat basansız olmuştur. Çalısmalannda sıcaklık, nem, hava basıncı, rüzgâr yönü ve hızı, yağıs ve ozon düzeyi ile (1868) Manastır'da piskoposluğa seçilmistir. Yeni görevi ve değisen politik atmosfer onun bilimi izlemesini kısmen kısıtlamıstır. Basanlarımn yeteri kadar takdir edildiğini gömeden 1884 Ocak ayında 61 yasında iken ölmüştür. Kendisinden sonra piskoposluğa seçilecek olan Fr. F. Bârina, Mendel'in, ölümünden kısa süre önce, us sözlerini isittiğini kaydediyor: "Her ne kadar hayatımda aalısıkıntılı anlarım olduysa da, tesekkürle kabul etmeliyim ki zamanımın çoğu memnunluk verici ve iyi geçmiştir. Benim bilimsel çalısmam bana derin bir doyum sağlamıstır. Inanıyorum ki, tüm dünya çalışmalarımın değerini çok uzun süre geçmeden anlayacaktır." Aynca Mendel, meslek edinme yol kavşağmda iken neden manastıra girdiğini söyle açıklıyordu: "Yasamımda bir istasyona zorunlu olarak girip, varolmak için geçerii olan zor mücadeleden kurtulmak istedim." 675/9 Gregor Johann Mendel