Katalog

se, geçmjşte daha hızlı hareket ettıklerı anlamma gelıyor Bu duzeltme, yaşı daha da kuçultuyor ve sorunu buyutuyordu Son on yıl boyunca Hubble Uzay Teleskopn'nun fırlatılması "iHflr gozlem teknıklerının qelışmesıyle sorun çozulmeye başladı Carnegıe Gozlemevı'nden Wendy L. Freedman ve arkadaşlan, 3 mılyon ışık yılı başına 73 km/sn değerını buldulaı Sonuçlaı, yassı bır evren ıçın ust hmıtı 10 mılyar yıl dîarak saptadı ' . f Yaş krizi Bu değer yetermce yaşh mıydı? Astronomlann tarıh verebıldığı en yaşh nesnelere dayaruyordu Samanyolu'muz da yer alan en yaşh yıldızlar, kuresel ku meler olarak büı nen gruplarda yer ahyor ve bunların tahmını yaşlan 15 üe 20 mılyar yıl arasında olduğu du şunuluyordu Bu ıse evrenın tahmın edılen yaCaslmlr Etklsl'nln Ispatı: Catlmlr etklsl şından da metal nesneler arasında guç Uretllir. ha buyuk Yukanda göruldüğü glbl paralel metal Bu yaş plakalar arasında blr çekim gticu vardır. uyuşmazlığının kozmolojımn hatasından mı yoksa yddız modellerınden mı kaynaklandığını bulmak ıçın, 1995 yılında, arkadaşlarım, Kanada Teonk Astrofizık Enstıtusu'nden Brian C. Chaboyer, Yale'dan Pierre Demarque ve Case VVestern Reserve Unıversıtesı'nden Peter J. Kernan ve ben, kuresel kumelerın yaşlarını yenıden degerlendırdık Uç mılyon farkh yıldızın yaşam dongulerını sımule ettık ve modellerımızı kuresel kumelerdekı yüdızlarla karşılaştırdık En yaşh olanın 12 5 müyar kadar genç oldugu sonucuna vardık Ancak ıkı yıl once, Avrupa Uzay Daıresı tarafından gonderüen Hipparcos uydusu, yakındakı 100 000 yıldızın konumlannı hesapladı Sonuçlara gore analızlerımızı yenıden duzenledık Şımdı, ıse kozmolojık yaşlarla uyumlu bıçımde, kuresel kumelerın 10 müyar yıl kadar genç olabüecegı goruluyor Ama bu tam sınırdakı kabul rahatsız edıcı Dolayısıyla, yaşı 12 5 mılyar yıhn uzerıne çıkartmak ıçın tek yol, maddenın.degıl' kozmolojlk sabıtın" hakım oldugu bır evrenı goz onune almak Galaksüer, geçmışte, gunumuzden daha yavaş bıçımde bırbırlerınden uzaklaşmış ohnahlar ve bugunku ko numlarınd gehnelerı daha uzun zaman ahnış olmah, dolayısıyla evren daha yaşh olmalı Şımdı ıse toplam madde mıktarının yassı bır evren oluşturmaya yermeyecek kadar az oldugu goruluyor Bu kozmık nufus sayımı ıse oncelıkle "Bıg Bang" tarafından yapüan element sentezlerının olçulmesıyle yapılıyor Hıdrojen, helyum ve daha az bulunan doteryum gıbı ızotopları evrenın erken donemlerınde goreceh oranlarda oluştu Bu da, var olan normal maddenın ıçerıgı olan proton ve notronlann sayısuid bağlıydı Nıtekım, astronomlar çeşıtlı ızotopldrın oranlannı karşılaştırarak, "Bıg Bang" suasındakı sıradan madde mıktarırıı çıkdrtabıhrler (Tabıı kı, proton ve nolronlardan oluşan başka bır madde de olabüırdı) Kalılornıya Unıversıtesı, San Dıego'dan, David R. Tytler ve Scott Burles 1996 yılında, kuazar "ışıgının" galaksılerarası hıdrojen bulutları tarafından emılmesı olayını kullaridrdk doteryumun başlangıçtakı mıktarını hesapladı Bu bulutlar asla yüdız ıçermedıklerı ıçın, doteryum yahıızca "Bıg Bang" tarafından oluşturulabıhrdı Tytler ve Burles'ın 641/20 bulguları, evrenı yassı yapmaya yetecek olan madde yogunlugunun yuzde 4 ıle 7'sme denk gehyor. Astronomlar, madde yoğunluğunu, kutleçekımıyle sırurlanan evrendekı en buyuk nesnelerle yanı galaksı kumelenyle de hesaplıyorlar Yuzlerce galaksı ıçeren bu gruplar, evrendekı gorunur madde nın çogunu ıçınde banndırıyor Içlerındekı parlak maddenın çogu, Xışınlan yayan galaksılerarası sıcak gaz bıçımınde bulunuyor Bunlann yaydıgı Xışınlannın sıcakhğı, galaksı kumesının toplam kutlesıne bağh daha buyuk kumelerde, kutleçekımı daha kuvveth oluyor, dolayısıyla gazlan kutleçekımıne karşı tutan basınç daha buyuk oluyor ve sıcakhgı arttınyor Aknan araştırmacılar, 1993 yıhnda farklı kumeler uzerınde yaptıgı araştır malarda, parlak maddenın, nesnelerın toplam kut lesının yuzde 10 ıle 20'sını oluşturdugunu üerı surdu Yani, her çeyi hesaba kattıguuzda, evrendeki tüm maddelerin toplaıru, evreni yatsı yapmaya yeten kütlenin ancak yuzde altmışuu oluştarnyordu. vtrıltriııin ınemili • Sdhil gcoi^lvnnKabul edikn yeni tnoâtt (tum verll erituyvnılıı) ı fıfcj standart moılel tııntt ın in or/ıtınf italik vvrcni | Dııuııjaıı ı;ııııj/<•ııır {nuıddv di}iınytı doıjııı y/ıııı (lenhhımyi durduraınaı) Ardalan nıiktodal gıı veri menzili Calaksi kumtltrln ın veri Yiiudcn itıriyı1 <oknw (cvrvn cıı azımlan hir kere Evrende, onu yassı yapmaya yetmeyecek ka Evren modellerinln haritasmı gösteren bu şekll, Ikl şekll, Ikl kotmoloflk bUyUklüğün dar az madde olduguyla evnnln genlşleme blçlmlnl nasıl etklledlğini gösteriyor. Maddenln ortalama ılgıh bulgular, bu olasüıga yoğunluğu (yatay eksen) kozmolojlk sabltln Içlndekl enerjlyi (dikey eksen). Bunlann karşı olan tum onydrgüdtı toplamı, zaman ve mekanın geometrhlnl bellnllyor. (san çlzgl). Bunlann farklı yıkmaya yeterh Da farklı olması, genlşleme oranının zamanla nasıl değlftlğlnl bellrllyor. (mavl çlzgl). Bu Ikl yorum ıse vârlıgını hâlâ etkl de, en son gözlemlerle incelendi (taralı bölge). Bu Ikl yoğunluğun arasındakl koruyabıhr Evren "açık' denge Ise evrenln kaderlnl bellrllyor. (kırmm çlzgl) ya da sıradan bır maddeşey degılse, fızıkçüer, hangı evrenlerde a k â yaşamın evrımden bdğunsız bır enerjı bıçımıyle "yassı" hale gelmış Bu alleşmeye meyılh olduğunu sorgulayarak, kozmolojık sabıtın ternahflerden hangısının dogru olduğunu bulmak ıçın, astrobuyukluğunu hesaplamayı umıt edebılırler VVeınberg ve nomlaı, yuksek çozunurlukte, mıkrodalgayı olçuyorlar Ü k dığerlerı, bugunku gorunur kozmolojık sabıtle uyumlu bır bulgular evrenın yassı oldugu yonunde Aynı zamanda su sonuca vardılar Başka bıı araştırma yontemı de Dirac'ın pernovalar uzerınde çahşan araştırmacüar evrenın genışleyerleştırdığı geleneğı surduruyor Dırac evrende olçulebıleme hızınm arttıgının ılk doğrudan kanıtını buldular Bu da cek tek bır buyuk sayı olduğunu ıddıa edıyor Evıenın ya kozmolojık sabıtın bır ıpucu şı(ya da boyutu) Eğer belırlı fızıksel buyuklukler zamanld "Ardalan mikrodalga" gozlemlerı, hangi biçımde değışlyorsa, bu değerler bugun, doğal olarak ya çok buyuk olursa olsun enerjının toplam yogunluguna duyarlı bıçımde, yd da çok kuçuk ohnahdır Kozmolojlk sabıt buna bır ornek evrenın geometrısını açıklıyor Supernova gozlemlerı ıse, olabüır Gerçekte, sabıt olmayabıhr Eğer, kozmolojık sabıt doğrudan evrenın hızını hesaphyor Madde yogunlugu hızı gerçekte sabıt ve sıfırdan farklıysa, zaman ıçmde yogunlugu azaltırken, kozmolojık sabıt hızı arttırıyor azalan bır evrende yaşıyoruz Bazı gruplar da bunun aksıne, Tum sonuçlar bırlıkte, kozmolojık sabıtın evrenı yassı kozmolojlk sabıtı taklıt eden, ancak zamanla değışkenlık gosyapmaya yeterh enerjıye, yuzde 40 üa 70 arasında katkıda teren, bır kozmık enerjı olduğunu haydl edıyor bulundugunu gösteriyor Kdnıtların bu ustunlugune ragmen, Yenı "Ardalan Mikrodalga" olçumlerı, surmekte olan e s b bır goruşu de unutmamak lazım "Tdhmınleıı burun gözuzak supernova anahzlerı, uzaktakı kudzarların gravıtasyonal lemlerle uyumlu olan bır teorı muhtemelen yanlıstır Çunku mercek etkısıyle ılgıh olçumler, onumuzdekı bırkaç yd boolçumlerın ya da tahmınlenn bazılan, hatah ohnaya meyülıyunca, kozmolojlk sabıtın ozelhklerını meydana çıkartdbıledır' Yıne de, kuramcılar 20 yıl once duşunulmesı bıle mumcektır Kesın olan tek bır şey var 1980'lerın, maddenın hakım kun ohnayanı anlamaya çalışıyorlar Sıürdan buyuk bu kozoldugu yassı bır evrenı varsayan standart kozmolojısı artık olmolojık sabıt du Evren ya 'açık" ya da kaynağı belh ohnayan bır enerjı turuyle kaph Kanıtların ıkmcı olasılığa ışaret ettığını duşunsem Farklı kuramlar de, ıkı senaryo da fızığı yenı baştan anlamayı gerektırecek Austın'deb Teksas Unıversıtesı'nden Steven Weinbeıg ve arkadaşlan gehştırdıklerı "antropık prensıp" ıle koz (*)Fızık Departmanı Başkanı, Case VVestern Resermologlann yardımına yetıştı Eger gozlenebüır evren, sadeve Unıversıtesı ce bırbırıyle bağh olmayan sonsuz evrenlerden başka bır Turkçe Turgut Gurer Kaynak SA Ocak'99