Katalog

Büyük bir bilimcinin trajik sonu Oksijen, Lavoisier ve Fransız Devrimi... Doğan Yücel(*) ugun gehşrruş canlıların yaşayabılmesı ıçın vazgeçılmez onemde bır atom oksıjen (O) Ve oksijen deyınce de akla hemen havada bulunan molekul hdlındekı oksıjen (dıoksıjen 02) gelıyor Normalde oksıjen molekulu, tatsız, kokusuz, renksız bır gaz Gerçekte oksıjen dunyamızın ük oluşum aşamalannda hemen hemen hıç yok yeryuzunde Bu nedenle, yeryuzunde ılk olarak bundan yaklaşık 3 5 müyar yü once oluşan hucre ler anaerobik, yaru oksıjenın yoklugunda yaşayabüen ılkel tek hucrelı canlüardı Guneş enerjısını kuUanarak fotosentez yapan ılkel hucrelerın evrımleşmesı ıle atmosferımızdekı oksıjen oranı yukseldı SiyanobakterUer ya da maviyeşil algler denılen bu fotosentetık mık roorganızmaların ortaya çüaşı ıse yaklaşık olardk bundan 2 5 mılyar yıl once Işte ancak bundan sonra atmosferımızde oksıjen bırıkmeye başlıyor ve gıttıkçe artarak bugunku duzeyıne ulaşıyor B geç kaldıgı belırtılıyor Priestley belkı deneysel olarak oksıjenı bulan ük büımcı Ama buna ragmen, belkı papazlık egıtımının verdıgı skolastık kafa yapısıyla, bulduğu gazı ve onemını kavrayamadı Lavoisier ıse, buyuk olasüıkla Prıestley'nın çalışmalannm sonuçlanru kullanarak, bugunku oksıjen tanımlamasına yaklaşü Priestley, yanma olayını madde " genel olarak, solunum tıph lamba ya da mum alevınde olduğu gıbı, karbon ve hıdrojenın yavaş yavaş yanmasmdan başka bır şey değıldır, dolayısıyla solunum yapan canlılar gerçekte tutuşabıhr bır yapıya sahıptırler ve yanarken tukenırler Yanma ve solunum arasındah bu benzetme şnrlerde de yer almış ve antık çağın ülozoflannın gozunden kaçmarnışür Tanndan çahnan ateş, Prometheus ateşı (**), yalnızca ustaca ve şıırsel bır anlam taşımıyordu, aynı zamanda en azmdan solunum yapan canlılar ıçın doğa olaylannm bır ay Bugun oksıjen atmosferde azottan sonra bolluk açısından ıkıncı sırada yer dlan bır element (atmosferde azot oranı % 78, oksıjen oranı ıse % 21) Havadakı oksıjen mıktar olarak, okyanuslardakı, gollerdekı, nehırlerdela su molekullerı ve yer kabugundakı mıneral rezervuarlarmdakı oksıjen goz onune alındıgında pek kuçuk kalıyor Boylesme yaygın oksi]en yeryuzunde Ancak, başta ınsan olmak uzere karada yaşayan tum gelışmış canlılar, yaşayabümek ıçın havadakı oksıjene bagımlı Burüara aeroblk canlılar denıyor Aerobık canlılar karbon ve hıdrojence zengın yıyecek maddelerını havanın oksıjenını kullanarak yakıyorlar n da elıne alması kaçınılmazdı Oyle de oldu 1789 Buyuk Fransız Devrimi ve sıyasal ıktıdar burjuvazının elıne geçtı Lavoısıer bu sınıflar savaşmda yenı len tarafia yer aldı Zengındı ve bır toprak beyının ogluydu Aynı zamanda, Lavoısı er bır modern mültezim ıdı, yanı bır tur vergı toplayıcısı Ve 18 yuzyıl Fransa'sında halk arasında multezımler kadar kın duyulan kesım yoktu Ustelık Lavoısıer devrımın onderlerınden Marat ıle de ta kışmıştı Marat 1793'te suıkasta ugrama dan once Lavoısıer'yı sert bıçımde eleştırmıştı, ona gore Lavoısıer hem soyguncu bır multezım, hem de eskı duzerun adamıydı Devrım yonetımının Lavoısıer'yı yargdaması ıçm çok zaman geçme dı, Lavoısıer 27 kışı ıle bırhkte multezım olmak ve kazançları konusunda devlete yanlış bılgı vermek gıbı suçlardan yargılandı Ustelık Barut Komısyonu'nun barutları korumaktan sorumlu yonetıcısıyken, barutlan duşmeden kısa bır sure once Bastılle e depolamıştı Suçlamalardan buı de Lavoısıer nın bunu kaledekı yurtsever lerı havaya uçurmak ıçın yaptıgıydı Bu suçlamalara karşı sunulan savunma ıse yalnızca aşırılan paraların büımsel araştırmalar ıçın kullanılmış olmasıydı Mahkemece suçu sabıt goruldu ve 1794 te gıyo tın ıle ıdam edıldı Büımcının gorevı olanı olduğu gıbı koymaktır Büımcının amacı ınsanın çılesını hafifletmek olmalıdır B. Brecht, Galıleo'nun Yaşamı adlı oyununda Engızısyon tarafmdan goruşlerını ınkar etmesı ıçın zorlanan Galileo yu şoyle konuşturur "Benım duşunceme gore, bıhmın tek amacı ınsan varhğının çuesını haüuetmek tır Eğer bıhmcıler kendılennı yalnızca bılgı ıçm toplamayla sınırlarlarsa, bılım hasar gorecek ve yenı buluşlar yalnızca yenı dertler geürecektır Zamanla, keşfedılebılecekherşeyı keşfedebıhrsm, ancak ıierleme ınsanlıktan uzak bır ılerleme olacaktır Senınle ınsanlık arasmdakı uçurum bır gun o kadar buyuyebıhr h, senm yenı bır buluş uzerme duyduğun coşkunun karşılığı, ev rensel bır denşet haykınşı olabılır Ozetle büımcı, olanı okiugu gıbı koyarken halkıyla bırhkte olmalıdır Lavoısıer, kımyanın, hatta bıyokmıyanın babası denüebüecek ululukta bır büımcı olmasına ragmen halkıyla bırlıkte ola mdmış, en verımü donemınde uzucu bır bıçımde yaşamını yıtırmıştır Kayndklar 1 Lehrunger AL, Nelson DL Cox M M Pnncıples of Bıochemıstry VVbrth Publıshers New York 1993 2 Kuhn T Büımsel Devrım lerın Yapısı (Çev Kuyaş N) Alan Yayıncüık Is tanbul 1991 3 Berıy A Bıknın Arka Yuzu (Çev Aysever RL) T B T K Populer Bılım U1A Kıtapldiı Arıkara 1996 4 Gutterıdge JMC Lapıd Peroxıdatıon and dntıcocıdants as bıomarkeıs of tıssue damage Clın Chem 1995 41 1819 1828 (*) Doç Dr, Turkıye Yuksek Ihtısas Hastanesı Bıyokımya Laboratuvan (**) Mıtolojidc Prometheus nun hlden bır ınsan yaptığı ve tannlardan çaldığı ateşle bu kılden ınsana cdiı verdığı soylerur Oksijenin bulunuşu Oksıjen ılk kez 17721774 yülarmda bırbırınden bagımsız olarak lngüız kım yacı Joseph Priestley (17331804), Fransız kımyacı Antoine Laurent de Lavoisier (1743 1794) ve Isveçlı eczacı Carl Wilhelm Scheele (17421786) ta ratından bulunuyor Heı uçu de oksı jenden başka dahd pek çok buluş yapmış büımcıler Bılım de yaşamın her alanında olduğu gıbı bırıkımler ve sıçramalarla olur Bu uç büımcıden once başka pek çok büımcının yaptıklan laboratuvar çalışmalarındd ımbıklprdekı havayı oksıjenle zengınleştırdıgı ve bu çalışmdldrın ok sıjenın bulunuşu ıçın gerekb ortamı yarat tıgı belırtüıyor Ancak, oksıjenın bulunuşunda Lavoısıer'nın one çüaşı var Gaz halde oksıjenı hemen hemen saf denılecek kertede elde edenlerden bırı Scheele'ydı Ne var kı Scheplp'nm buluşunu yayımlaması oksıjenın bulunuşu dıger bı lımcıler tarafından yayımlandıktan sonra dır bu nedenle, dıger ıkı büımcıye gore 569/20 facquet Louiı David'in Neoklasik yapıtı (1788). Lavoisier ve esl Marie Anne Herntte Paulze. Madam Lavoiıier'nin de efinin çalısmalanna katıldığı bellrtlllr. Reslmde Madam Lavoisler'nln arkasındakl Iskemlede eşl Içln yaptığı çlzimleri tasıyan çanta görUlüyor Masanın üzerinde ve yerde Ise Lavolsier'nin özelllkle oksijenle ilgili çalısmalannda kuilandığı laboratuvar clhaz ve aletleri yer alntif. lerın ıçerdıgı "flojiston" denılen bır unsura baglıyordu Maddeler yanarken flojıstonunu yıtırıyor, flojıstonunu yıtırmış madde yanmış oluyordu Lavoısıer ıse ba şaşagı duran bu tarıımı ayaklarının uzerı ne oturttu Yaptıgı derıeylerle ateşın ısı ıle oksıjenın bırleşmesınden dogdugunu flojıslondan vazgeçılmesı gerektıgını sa vundu Bu açıklamasıyla Lavoisier dıger oksıjen kaşıflerıru asmıştı Lavaoısıer, oksıjen ve yanma uzerı ne goruşlerını daha da gelıştırerek bu gunku bıyokımyasal bakışa uygun açıkla malar getırdı, hayvansal organızmaların besınlerı yakarak ısı elde etnklerını ve bu solunum surecının yaşam ıçın gereklı oldugunu vurguladı Şoyle dıyordu Lavoisier 1789'da nası ıdı bu nedenle şoyle denılebıhr Yenı doğan bebek ılk soluğunu aldığmda yaşam meşalesı tutuşur ve olene dek de son mez" Fransız Devrimi ve Lavoisier . ^ Lavoısıer ran tam da bu goruşlerını dçıkladıgı sıralarda Fransada kan govdeyı goturuyordu Yıllar yılıdır toplum ıçinde dlttan alta guçlenen burjuvazı, dunya deıebeylerme (toprak beylerı) ve dın derebeylerıne (kılıse) karşı bayragı açmış ve arkasına dd çalışan halk kesımlerı nı takmış, guneşın altındakı yerını ıstıyor, yanı ıktıdar savaşı verıyordu Ekonomık temelde guçlu burjuvazının sıyasal ıktıda