Katalog

oralar araya geldiklerinde bazen bılimsel dedikodu da yaparlar. Bu konulardan bıri de Türk Bayragı'nın rengıni A tipi bir ororadan almış olabilecegidir. 14. yuzyılda beyaz olaıı Osmanlı bayragı 15 yuzyılda larmızı olur. Degişımin hangi savaştan sonra oldugu pek kesm degildir. II. Murat zamanında, 1444 Varna Savaşı'nda veya 1448 Kosova Savaşında kırmızı rengın kabul edildigi rivayet edilır. 1396 Nıgbolu Savaşı da uçuncu rivayetdir. Ölen savaşçılar yerde kanlar içinde yatarken muhtemelen gökyuzu de birdenbıre kıpkırmızı olur. Olen askerlenn kanınm gokyuzüne yansıdıgı izlenimini veren orora olayından çok duygulanılarak savaştan sonra Osmanlı bayragının rengi degiştirilmiş olabilir. Kuzey enlemlerınde sık sık gozlenen orora genellikle yeşil ve açık tonlarda olurken, A tipi kırmızı orora başka zamanlarda ororalann hiç gözlenemedigi orta enlemlerde de göriüur. Bu olay eski zamanlarda ororanın ne oldugunu bilmeyen insanlar tarafindan gökyıizunde ateş veya kan olarak algılanmıştı ve çok sayıda efsane veya mıtolojik hıkâyeye yol açmıştı. Haziran 1997'de kongre katılımcüan ıile bırlıkte Barentsburg'a giden geminin salonunda oturuyorduk. Dışanda karlı buzlu manzaralar lerinin önune bayrak gibi bir bez asarlarmış Artık ınsanlann bu gibi saçmalıklara inanmadıgını, olaym anneannesinin zamanında kaldıgını vurguladı. Eski günlerde Iskandinav ülkelerinde ororalar hayranlık ve saygı uyandınrken, ororalann nadiren goruldügu aşagı enlemlerde korkuya neden oluyordu. Buna, nadiren görunmesi yanında orta enlemlerde görulen ororalann kırmızı oluşu da neden olmuş olabilir. Yangın veya savaşta dökulen kanlan anımsatantarmızıorora, Orta ve Güney Avrupa ülkelerinde ugursuzluk simgesi olarak alçnlandı. Orora goruntusunu en neşeli biçimde karşılayanlar Eskimolar'dı. Eskimo gelenegınde orora goruldugunde ilginç bir futbollu tören duzenlenirdi. Bir deniz aygırı kafatasını top olarak kullanıp karlı gokyuzune dogru ve savururlardı. Eskimo efsanesine gore atalannın ruhlan 'gün ulkesinde' çok mutlu bir şekilde yaşar ve kendılerine kuzey ışıklan olarak göninürlerdi. 34 yıl sonra guneş etkdnligi yine maksimum olacak, bizim enlemlenmızde bir kırmızı orora görülmesi olasılıgı da artacak. Günümüzde malzeme kıtlıgında uydurulan uçan daireler, medyumluklar ve astroloji, gelecek guneş maksimumlannda oluşabilecek A tipi bir ororanın ne gibi ticari oyunlara yol açabüecegıni ıster istemez duşunduruyor. Kaynaklar: (1) Kandemir, G. ve Kandemır, B., 'Guneş Ruzgânna Yolculuk', Cumhuriyet Bılim Teknik, sayı 544, 23 Ağustos 1997. (2) http://conan.phys uıt./ no/kosmısk/aurora.htm (3) Brekke, A and egeland a., Northem Lights their heritage and scıence, (ISBN 825042105) (4) http://www.sc.n0aa.g0v// pmap/frmain.htm (5) http.//wwwjpl.nasa / gov/galileo/ımages/hst6,jpg (6) http://www.agu.org/sci/ 9oc/gosling2 html *Prof. Dr, ITÜ, FenEdb. Fak., Fizikböl. **TÜDEV onceleri çok cazıp goruntuler olarak algılanırken hiç degişmeyen karlı tepelerı gıtukçe kanıksadık. Sonuçta kongre kaükncüan çareyi gevezelikle aradılar. Biz de karşımızda oturan Norveçli jeofızik ogrencisine hiç orora görup gormedigini sorduk. Tromso gıbi kuzey enlemlerindeki şehirlere gittiginde görmuş. Ayrıca kuzeyde bir şehirde büyıimüş olan anneannesinden orora anılannı çok dinlemiş. Orora çıktıgı zamanlar, çocuklar korkutulur ve hiç gunıltiı yapamazmış. Herkes, "Şşşt, orora var, susun" der ve gurultu yaparlarsa bir kötuluk gelecegini sanırlarmış. Hatta, orora görünür gorunmez ev lur. Sanyeşil ve kırve mor orora daha ı olabüdigi gibı birı tül perdeyı andıran t kısımlannda kırmı;aklar oluşabüir. slektronları birkaç ye sahipken orora kilo elektronvolttan 1ta kadar çıkar. Güenerjisi düşük olduu oluşturan Kasp'taki romdadır Başka de:el spektroskoplarla renklidir. Geceleyin )ra ıse genellikle daAngstromdaki yeşil se yeşil oıoraya ato>ra spektrumunda en :r ve ıyonıze azot ile )roraların konumlan aoksektediı. Yalnızca unde oluşabüir. Norîllikle gözle algüanaFakat nadiren, çok ıdar kı, butun gokyuı kırmızı orora' deniıeş etkinliginin arttıgı uk bir güneş alevınınyetık fırtına sırasını geniş oldugu döe kalan enlemlerde Dunlara 'fecri şimali' Rasathanesi arşivlerdır. Astronomlar bir Ororalar manyetik fırtınalarda oluşur... tı bire bir degildir; bazı manyetik hrtmalarda da hıçbir guneş alevleri gözlenememıştır. 1922'de yergüneş ihşkisini belirleyen temel olaym guneş yerıne guneş koronasmdan kiitle atımı oldu<$u ıddıa edılmıştı (6). Fakat daha sonra bunun da bıre bir bağınü oluşturmadığı anlaşıldı. Jeomanyetızmanın hemen tum konulannda ve bu arada manyetik hrtınalar konusunda ılk kuramsal açıklamalan S Chapman'm başlatüğı soylenebihr. Chapman ve Ferraro'nun 1930'dah manyetik hrünalar ıçm yaptıklan kuramsal açıklama elektnk alan içermiyordu. Alfven'ın açıklaması ıse farklıydı. Manyetik alan boyunca elektrik alan büeşımını orora parçacıklanmn temel kaynağı olarak nıtelendirdi ve daha sonra bu ıdManyetik hrunalar uzay araçlan ıçın budıasmı laboratuvar deneylerme dayandırdı. Chapyuk tehlike oluşturur. Diğsr zamanlarda yer man'm ıse muhtemelen tembellığıne gelmışti. Chapmagneük alanı tarahndan tutulan pozitii iyonlar man ışleri kolaylaştırmak içm elektrik ve manyetik alanve elektronlar bir magnetık fırtına suasmda ye lan bırbinne kanştırmamaya çahşıyorken, genç bihmann yukan atmosferine doluşurlar ve hava moledamı Alfven randevu alaraklsveç'ten Ingiltere'ye kendh kulenyle etküeşmce orora meydana gelır. Pozısinı gormeye geliyordu. Chapman butun gun Alfven'ı Londra'da dolaştirdı, ne zatıf ve negaüfyuklü parçacıklar orora dedığımız garip ışutuara ve bazen de hışrtılara neden olurlar. Japon jeoBzikçi SyunIchı Akasofu ororalan bir televizyon tüpü man kuramından söz etee konuyu değişurdı ve akşam Alfven'ı tekrar trene bındırıp Isveç'e geri yoüadı. Jeomanyetızma konulannda bir numaralı otorıte olan Chapne benzeür. Manyetosfer elektron tabancasınm ve yukan atmosfer fosfos levhanın yerinı alır. Guneş rüzgân yer manyetik alanıyla etküeştığı ıçn orora ovallerınde man'm bu tutumu bu konudah bdımsel gehşmeyı 197O'lı yıllara kadar gecıktırmiş• elektrik ahmlan oluşur. Bu ahmlar iyonosferi ısıtır; oksijen, azot, helyum ve hıdro tir. 1970'h yıllarda uydu venleri durumu değıştırdı ve Alfven'ın haklı oldugu ortaya çıktı. Bu olaya rağmen Chapman modem jeomanyetızmayı başlatan bıhmadanv jen iyonlannı ve elektronlan orora ovaüerinın dışına atar. olarak saygınhğını her zaman koruyacaktır. Chapman 19S7 yılında Kandilh GözleOroralar yere ozgu değildir. Jupiter'de de gozlenıyor (S). Güneşten uzak mevı'nı zıyaret etmışti ve Jeomanyetızma servısının kuruluşunda da yardımcı ololuşu nedenıyle, Jüpiterin ororalannm güney rüzgân etkisıyle oluşamayacağı düşümuştu. Chapman'm Alfven'e karşı tutumu; mesleğmde zırveye çıkanlara, çevrelenülüyor jupiter ororalannı oluşturan yüklü parçacıklann aktıf yanardağlı uydusu rindeh acemi gorünümlü bılım adamlanna karşı onyargısız davranmalan gereğını lo'dan kaynaklandığı samhyor. Manyetik hrunalar guneş kokenlidır. Bazı şıddetlı haürlatıyor. magneük urünalar büyük guneş alevleri üe eşzamanlıdır. Fakat aralanndakı bağınManyetik fırünah dönemlerde önemli orora olaylan gözlerur. Güneşten aülan ıyonlaşmış madde yer magnelik alaruyla etküeşir. Bazen yer manyetik alanının tiımünu ethleyen magnetık Hrtmalar oluşur Pusulular şaşırabüir, ıbrelen sağa, sola gidip gelerek salmabilır, hsa dalga radyo, televizyon yayınlan ve her turlü haberleşme etkılenebihr. Askeri savunma sistemlerı radyo dalgalan ue üeüşimde manyetik hrtina sırasında susabüeceğı ıçin bu tür iletışm artık mıkrodalga uydu ileüşimi olarak gerçekleşünkyor. 569/T3