Katalog

Sağlık araştırmalarında hatalar lyi bir araştırmada neler dikkate alınmalı? Osman Hayran (*) üımsel araştırmaların amacı' gerçeğe ulaşmak olmasma karşın 1yı planlanmayan veya ıyı yurutıümpyen araştırmalann sonunda gerçeğın çok uzağında bır noktaya varmak mum kundur Bu nedenle planlama aşamasın dan başlayarak her aşdmdda soz konusu olabüecek hata kdynakldrını dıkkate alıp en aza ındırgemek gerehr Sağlıkla ılgdı araştırmalarda sık gorulen başlıca hata kaynaklan şu şekıldedır 1 Örnek büyüklügü Araştırmanın turune ve amacına gore ornek buyukluğunun en az ne ka dar olması gerektığı ışın başında hesap lanmalı Bu amaçla gehştırılmış formul ler tablolar ve bügısayar programlan vardır Bunlardan yararlanarak ornek buyukluğu saptanmalı ve ornek buyudukçe hatanın azalacağı akılda tutulmabdır 2 Araştırma grubu Bır sağlık ocağına ya da hastaneye gelen kışüer arasında araştırma yaparak herhangı bır hastalığın gorulme sıklığı ya da ozelhklerı konusunda sonuca var mak ve bu sonuçları genellemek doğru değıldır Çunku msanlann bu sağlık ocağına ya da hastaneye gelme olasılıklan eşıt olmayacağı gıbı zaten hasta oldukla rı ıçın gelmelerı soz konusu olacaktır Boyle bır araştırmadan elde edılecek so nuçlar o sağlık ocdğınd ya da hastaneye gelen hastalar grubuna genellenebılır 3 Deneklerin seçimin Bazı vakalann henuz tanı konulmadan olmesı veya bazı hastalıklarda hasta lığın başlaması ıle bırlıkte etkene maru zıyet belırtılerının kaybolması halınde konuya üışkm olarak yapılan vaka kont IOI aıaştıımalarındd bu tur hatalar ortaya çıkaı 4 Vaka ve kontroller Ilk kez 1946 yılında Joseph Berkson tarafından tanımlanan bu yanılgı, hastaneye gelen hastalardan seçılen vaka ve kontrollerın kullanıldığı araştırma larda ortaya çıkabümektedır Berkson ıkı hastalığı bırlıkte olan kışüerın hasta neye yatma olasüığınm tek hastalığı olan lardan dahd farklı olacağı gerçeğınden hareket etmıştır Bu geıçek hastanelerden seçılen deneklerde saptanacak] hastdlık veya patolojüe rın toplumdakılerden farklı olacağını gosterır 5 Gönülltilerin katılması Araştırma grubu gonulluler arasmdan seçümış ıse evrenı temsıl etme gucu son derece duşuk olacak ve farkmda| olmadan taraf tutulacak tır Orneğın çocukbağı 569/10 B şıklamasına üışkın bılgı tutum ve davıanış araştırmasında gonullu anneler seçıl dığmde bunlar dığerlerıne kıyasla daha büınçlı anneler olacağından elde edılen doğru bılgı tutum ve davmnış oranı ha talı olarak daha yuksek çıkdcaktır 6 Vakalann seçilme kriterleri Bu tur hataların tıpık bu orneğı lıteraturde "saghklı işçi etkisi" (3) olarakbüınendurumdur Tehlıkeb kımyasal lara maruzıyetın sağlık uzermdekı etküe rının mcelendığı bır epıdemıyolojık ça lışmada bu kımyasalların kullanıldığı fab rıka ışçılerının dığer toplum kesımlerme oranla daha sağlıklı ve uzurı yaşadığı saptanmıştır Ilk bakışta kımyasal maddelerın sağlık uzerınde olumlu etkısı varmış gıbı yorumlanabılecek bu sonuç as lında bu ışkolunda çalışanların çok sıkı bır ışe gırış muayenesınden geçmesme bağlı olarak toplum genelıne kıyasla ge nel sağlık durumlan en ıyı olan ve perı yodık muayeneler üe de bu sağlık durumu korundn kışüer olmasından kaynaklanmaktadır 7 Tanı ve değerlendirme yöntemlerinin değişmesi Bu tur hataların en tıpık orneğı Will Rogers çelişkisi olarak büınen durumdur Yapılan bır araştırmdda aynı klınıkte 19531954 yülannda tedavı edı len akcığer kanserlı hastaldnn kansprın stage'ı ne olursa olsun 1977 yılında tedavı edılen hastalardan 6 ay daha az yaşadıkları saptanmıştır Bu sonuçlar aslın da kanser tedavısındekı gelışmelere bağlı olmayıp tanı yontemlerındeka ge lışmenın sonucu olarak ortaya çıkmıştır Yenı tdnı yontemlen ıle dahd prken do rıemde saptandn vakalann stage leme kriterleri degışmış, eskıden ıyı grubuna (Stage I) gıren bazı hastalaı 1977 yı lında "kotu grubuna (Stage II III) geçmıştır (4) 8 Uygulamanın özelliği Araştırma sırasında etkısı ıncele nen üa ışlem veya uygulamanın ozellıkle rı nedenıyle farklı kışılerce veya farklı ko şullarda uygulanması yanılgıyd yolaçdr 9 Izleme ve değerlendirme Araştırma sonuçları elde edıhrken bırtakım tanı ve değerlendirme yontemlen kullanılır Bu yontemlerm farklı gruplarda farklı şekılde kullarulmasma bağlı olarak yanılgı ortaya çıkar Orneğın, aynı hastalığa sahıp ıkı gruba verılen A ve B tedavısmden A tedavısının uygulanması sırasında çok yakın ızlem gerekıyor veya A tedavısı detaylı ıncelemeyı gerektıren baa ydn etküere sahıp ıse bu tedavıyı alan gruptdn elde edılen sonuçlar B tedavısı dlanlardan farklı olacaktır 10 Gruptan aynlmalar Araştırmanın başında seçılen gruplardan herhangı bırıne dahıl olan kışüer yapılan mudahalenın etkısı ıle üışkı h olarak draştırma sonuçlanmadan grup tan ayrılırsd hatd ortaya çıkar 11Hafızafaktörü Hastalardan ozgeçmış ya da soygeçmışe üışkın hafızaya dayanan bılgüer almırken hatalar ortaya çıkmaktadır 12Görüşmecinin taraf tutması: Araştırmada verüerı toplayan go ruşmecı ya da gozlemcı araştırma so nuçları konusunda bazı onyargüara sahıp ıse farkında olmadan taraf tutabılır 13 Duyarhlık ve aeçicilik Tuberkuloz taramdlarındd kullanılan tubeıkulın testı Akcığer grdfısı Balgam mıkroskopısı" ve "Balgam kulturu güDi yontemlerm her bırı farklı du yarlüık ve seçıcüığe sahıptır Bunlann bı rısı ıle sdptdnacdk tuberkuloz gorulme oranı dığerınden doğal olarak farklı olacdk ve taraf tutulmuş olacaktır 14Taraf tutma Verüenn tıp oğrencüerı ya da hekımler tarafından goruşmeler yoluyla toplandığı bır araştırmada, araşürmaya katılanlar yardım alabüeceklen duşuncesı ıle ddhd aynntüı ve daha fazla semp ton bıldırme eğılımınde olabüırler 15 Deneyin amacının bilinmesi Bu tuı hatalaı m bılınen en tıpık orneğı "Hawthorne Etkisi"dır (5) 1920 lerde Şücagoda bulunan Hawthorne elektrık santralmde çalışan ışçüenn ışvenmı uzerınde çevre koşullannm eüasını ınceleyen araştırmacüar, ış ortamının aydmlatüması üe verımın arttığını aydın lığm azaltüması üe de verım artışı olduğunu saptadı Çelışküı gıbı gorunen bu sonuç asknda araştırma suresınce ışçüenn vcrımlerının ıncelendığını bümesınden ve daha fazla çalışmasından kaynaklan maktadır 16 Ölçümlerln tekrarlanması Aynı drdştırma grubunda hıç bır ışlem yapılmadan aralıklı olarak üa kez kan basıncı olçumu yapüacak olsa ılk olçumlenn üoncüerden yuksek çüanası soz konusu olabüe cektır Aradakı farklılık her hangı bır mudahaleye bağlı olmayıp tamamen kışüerın olaya alışmasından kdynaklanmış olacaktır 17 Gözlemciler arası farklılıklar Ayın olçum ya da gozlemı yapan kışüer arasında ba/en farklı değerlendır meler olabümektedır Kontrol edümedığı takdırde bu farklüık % 20 ye ulaşabüır 18 Gözlemci Aynı olçum aynı kışı taıafmdan değışık zamanlarda tekrarlandığında bazen farklı değerlendırmeler olabüır 19 Ölçüm cihazının kallbrasyonu Kalıbre edılen cıhazlann belırlı sa yıda olçumu tdkıben kdlıbrasyonlannın bozulmaya ve olçumlerde hata yapmaya başlaması mumkundur 20Uygun ölçüm yöntemi Ozelükle kalıtatıf veı ılerın toplandı gı araştırmalarda hatalar ortaya çücar Orneğın agrının ıncelendığı bır araştıı mada ağnnın varhğı ya da yokluğu so ruşturulabüeceğı gıbı şıddetı de soruş turulabılır 21 Bagımlı ve bağunsız degişkenlerln iyi tanımlanmaması Buna üışkın en yaygın kullanüdn ornek denızde boğulma vakaları ıle don durma tuketımı arasındakı üışkı' dır Bu ornekte dondurma tuketmenın denızde boğulmaya neden olamayacağı açıktır Bu üa değışkenden bırısı dığerıne bağımlı değıl heı ılası bırdpn mevsımlere bağımlı olarak artar veya azalır 22 Degişkenlerden kaynaklanan hatalar: Ikı yd da daha fazla değışkenın do ğalan gpreğı bırlıkte bulunmalarına bağ lı olarak ortaya çıkan hatalar vardır Ba ğımlı değışkene etkısı ıncelenen bağım sız değışkenlerm bazüannın kendı arala nnda bdğımlüığı yaru bırlıktelığı so/ konusu olduğunda karıştıncüık hataları ortaya çıkar 23 Uygun istatistlk yöntemlerin kullaıulmaması Bılımsel araştırmdlarda kullanılan ıstatıstıksel yorıtemler bırer araçtır Bu araçlaı ıyı kulldnüdığında doğru kotu kullanüdığmda yanlış sonuçlar verır Aynı durum ıçın kullanılabılecek bırden çok araçtan en uygun olanı seçümelıdır 24 Verilerin kodlanması Araştırma sırasında verüerı topla yanların kayıt ya da kodlama sırasında dıkkatısızlığı sonucu oluşan hatalar Kaynaklar 1) Ddvvson Saunders B Trapp RG Basır and Clınıcrfl Bıobtdtıstıc5 Applcton&Ldiıge A Publıshıng DıvısıonofPıentıceHdll 1996 p 267 268 2) Berkson ] Lımıtatıons of the dpplıcatıon of four fold table analyses to hospıtal ddtd Bıometnos Bull 1946 2 47 53 3) McMıchaol AJ Haynes SG iyroler HA Observatıons on the evaluatıon of occupatıonal mortalıty data ] Occup Med 1975 17 128 i\ 4) Feınsteın AR Sosın DM WeUs CK The Wıll Hogers Phenomenon Stage Mıgratıon and New Dwgrıo?tıc Ttechnıques as a source of Msıleaduıq Statıstır<î for Survıval m Cancer The New Engldnd Journîl of Medıcme 312(25) 1604 1608 1985 5)Roethlıs berger F] Dıckson W] Management and the wor ker Harvard Uraversıty Press Cambrıdge Mas sachusetts 1939 (*) Prof Dr Marmara Unıversıtesı Tıp Fakultesı