Katalog

Bilimd, irrasyonalite ve ahlak Piyasa serbest ama biliminsanı serbest değil (2) Mehmet Emin Karaaslan* iyasa her zaman yenılır yutulur fıyatlar ve sonuçlar oluşturmuyor Çunku çogu zaman atomıze tiiketıcılerın, yanı bılımsel faalıyet ve bılqının tuketıcüerının ozellıkle temel bılımlerdekı oyle uzun donemlı ve rısklı yatınmlara gırecek hallerı yok Dunyanın her yerınde entelektuel kulturun, bılımsel araştırma ve uretımın beşıgı olması gereken unıversıteler de pıyasd daydtmalarının dışında degıller Ornegın ABD'de yuksekogrenım lıse me zunlarının uçte ıkısını kucaklayan 14 müyon kışüık buyuk bır pazar Bu ulkedekı 3700 yuksekogretım kurumunun çoğu kendılerını piyasa tarafından yonlendıren tuketıcı talebını karşılayan rekabetçı kurumlar olarak goruyorlar Tuketıcıler, yanı ogrencüer ıse gıderek klasık kalıplann, stereotıpın dışına taşan ınsanlar kampuste yaşıyor ve tam gun ogrencı Gerıye kalan altıda beşı unıversıteyle üışkılerını bankayla, supermarketle, benzın ıstasyonuyla ılışkılerı gıbı goruyor 24 saat servıs, kalıte kontrolu, park yerı vb bekhyor P dan 5 mılyar dolara ındırıyor 650 müyon dolarlık draştırma butçesı % 37 lık kısıtlama ıle en buyuk za ran gorerek 475 mılyon dolara ınıyor Daha da onemlısı araştırmalann yon degıştırmesı, çok daha kısa donemde sonuç getıren urunlere yonelık ve muşterı talebı temelmde araştırmalara agırlık verüıyor Eınsteın'ın teorüerını belkı de daha üerıye gotu rebılecek turde araşürmalar IBM den Nobel odulle rı çıkartan araştırmalar bır kenara bırakılıyor Büımın erdemı, bılgının uzun donemlı amaçla n, entelektuel tatmın hıç umurlannda degıl Dıplo ma onlar ıçın ış dunyasında yukselmek, dah yuksek maaş ve yaşam ıçm pasaport Onlar klasık anlamda bır unıversıte egıtımı degıl, daha pratık, hemen uygulanabüır hap bılgı ıstıyorlar Pratık tecrubeyı soyutlama ve kavrayışın onune koyuyorlar Ve bınler Bır zamanlar en kuçuk subatom parçanın, neutrıno nun, kutlesını bır an evvel olçmek ıçın yanş eden IBM artık onca beyıngucunu dızustu bılgısayara katlanabılır klavye gelıştırmeye veya cursor'ı kontrol eden kuçuk sılgı başı (eraserhead) yetkınleştırmeye harcıyor (Bart Zıegler 'Lab Experıment, Gerstner Slashed R&D by $1 Bülıon, for IBM It May Be a Good Thıng", Wall Street Journal, 6 Ekım 1997, sayfa 1, sutun 6) Araştırmamn sonuçlannı pıyasaya taşımak ve bır an once, rakıplerden once taşımak IBM ıçın olduğu kadar piyasa ıçınde faalıyet gosteren her firma ıçın onemlı Ozellıkle IBM yülarca uzun donemlı bır perspektıf ıçınde araştırmaya yannm yapıp, bu araştırmamn urunlerını ('ıntelectual property' olarak) her zaman patentlerle koruyamamış, çok daha kuçük rakıplen bu buluslan ücarı uygulamalara ve aervetlere donuştururken seyırcı kalmış Bu kesınuler ve yonelım IBM'ın kârlan, piyasa payı ve ortaklan ıçın elbette kotu degıl (tıcarı başansızlıgın faturasını onlar odedıgıne gore), dksme çok da ıyı, fakat ınsanlık ıçın kotu Teknolojık gelışmenın yavaşlaması yaşamın kalıtesındekı artışın da yavaşlaması demektır Bu yavdşlamanın uzun donemlı sonuçları ıçın 'kotudur' demek herhalde yanlış olmaz Piyasa, ne yazık kı, uzun donemlı perspektıfı kısaltma, buyuk resmı mozayıgın parçalarıyla degıştırme eğılımınde Pıyasanın gerısındekı nıhaı sorumlular da tuketıcıler, yanı bızler, olarak go runuyoruz çunku IBM de ozel unıversıteler de tuketıcı talebıne yonelık tercıhler yapma eCplımınde Ote yanda tuketıcıler herhangı bır tercıh oluşturmak ve ve seçım yapabılmek ıçın ıçınden sececeklerı yeterlı çeşıtte urun ve hızmet olmasını beklerler Yıne tercıh edılır kı bu mal çeşıtlemesı rekabetcı bır pıyasada çok sayıda rakıp fırma tarafindan gerçekleştırılıyor olsun "Çok sayıda fırma", "yeterlı çeşıtte mal" kesın olmayan yuvarlak ıfadeler olmakld bırlıkte pıyasalarm olgunlaştığı, rekabetın korundugu, kendımıze ornek aldıgımız parçası Piyasa içinde faaliyet göstermek olmak ıçm çırpınıp durdugumuz gelışmış ulke ekonomılerımn duzeyını ve pıyasalan duzenleyen kurumsal çerçevelerı model almaktan başka da çaremız yok Piyasa ekonomısı rasyonel seçım yapmasını bılen ınsanlar bekler veya ınsanlarm rasyonelmışcesıne davrandıgını varsayar Daha genelde rasyonel seçım modeh faydamalıyet analızının de temelını oluşturur Rasyonel seçım modeh her nasüsa belırlı ahlakı kurallar, norm ve davranışlarla bırlıkte varolabılırmış gıbı gorunuyor En azından bu kuralların ıhlal edılıp edılmedıgının toplumca kolayhkla takıp edılebıldıgı durumlarda toplum degışık desenlerle ışın uzerıne gıdebılıyor Dıger taraftan da herkesın kendı çıkannı ençoklaştırma peşınde koştugu sıstemler, çogu zaman kolektıf optımumu bulamıyorlar Ozellıkle ençoklaşurma peşınde koşturan o bıreyler belırlı kurallar, ılkeler tarafindan yonlendırümıyorlarsa "prısoner's dılemma", 'tragedy of the commons ' dıye bılınen, koy otlaklan, av, balık, orman vb turu kamu mulklerının kullanımında, kamu saglıgının, çevrenın, doganın gozetılmesınde sıstem çuvallıyor Özyönetim sağduyusu Ozyönetım sağduyusu, demokraaı ve yurttaşlık büıncı, sıvıl toplum fılan pek ışlemıyor bu gıbı durumlarda Sagduyu kurallanna, ılkelı davranmaya, ahlakı olçulere ne dıye gerek var madem kı o kadar rasyonel yaratıklanz'' Ornegın, sıgara saglıga zararlıysa ne dıye bırakmıyoruz9 Onunden geçıp uç kuruş atmadıgımız bır düencı ne dıye suçluluk duygusu ıçınde bırakıyor bızı' Bunalıp kalmış bır dostla saatlerce laflayıp, ışı veya okulu lanp çocugumuzla yanm daha fazla geçırınce, fırsat malıyetlerını hıç gozetmeden ne dıye ıçten ıçe sevınebüıyoruz9 Bu sevınç ve uzuntülenn yazüı çızüı ıçsel kuralları yok Bu tur şeylen hıç de kafaya takmayan bır yıgın ultra ençoklaştıncı (maxımızer) ınsan vardır belkı etra&mızda Belkı de ıçlennde suçluluk büe duymazlar bu tur ınsanlar, ama duymadıklannı, en ınsanı aksıyomlan ıhlal etüklerını bıle bümeyız çogu zaman Fkrkedebıldıgımız durumlarda da ehmızden gelen tek şey onlan utanç duygusuyla cezalandırmaktır Kotu ınsan dıye bır tasvır varsa bu tur ınsanlar olmalıdır Heyhat, dıgerlerı ıçın de fazılet madalyalan dagıtmayız, oyle olmak ve hıssetmek normaldır Iyı ınsan der geçerız Iyı ınsandan da kotu ınsandan da bılım ınsanı çıkabılır Piyasa veya piyasa otesı kaygılarla hareket eden, araştırma yapan bılım ınsanları vardır, ıkıncıler urettıklerı yenı bılgının pıyasaya nasıl yansıyacağı konusunda daha az kafa yorma egılımındedırler Bu bazen bır erdem (ornegın matematıkçıler), çıgu zaman bır eksıklık (çogu temel bılımcıler), dahası, bazı durumlarda bagışlanmaz bır hata bıle sa~ yılabılır (bazı muhendısler) Caveat emptor (Lat Butun sorumluluk alıcıya aıttır) ıfadesı tuketıcı egemenlıgındekı pıyasaya ışaret eder Bılım ınsanı tuketıcının yaptıgı seçımlerı etkılemeye çalışmalı o seçımlerın uzun donemlı etkılerıne ışaret etmelıdır Daha da onemlısı, bılım ınsanı, entleketuel mulkıyet haklarının tanımlanamaz ve/veya korunamaz oldugu durumlarda bıle urettıgı ve üettıgı bılgının sonuçlannın sorumlulugunu yuklenecek kadar ırrasyonel ve ahlaklı olmalıdır * Dr, Alfred Unıversıty Saxon Dnve Alfred NY ce unıversıte bu talebe cevap vermek ıçın, bılgı uretmek ve ıletmekten çok, tuketıcıyı tatmın etmek ıçın, yanşıyoı Qames Traub, "The Next Unıversıty, Drıve truu U Hıgher Educatıon for People Who Mean Busıness" The New Yorker Oct 2027, 1997, sayfa 114123) Ote yanda pıyasanın tam da ortasında yer alan piyasa kurumlannın bılımsel araştırma gelıştırme bırımlerı de pıyasanın gıderek artan baskısından paylannı alıyorlar Ornegın IBM pek meşhur araştırma gelıştırme bolumunun butçesını 6 mılyar dolar