Katalog

ASTRONOMİ X A R T I ŞM A Dr. Gülbin Gökçay* Meme iltihapları ve emzirme SOFRASAGLIGI Bulguru nasıl yemeli? Ayşe Baysal* Bulgur, halkımızın onemlı besınlerınden blrıdır Maknrna nasıl Italyanların her gun sofralarında bulunursa bulgur da ozellıkle kırsal yore ınsanlarının sıklıkla tukettığı bır urundur Ulkemızde tuketılen bulgurun onemlı bolumu ev teknolo|isıyle uretılır Kırsal yörelerde genellıkle AğustosEylul ayları bulgur yapımı zamanıdır Bulgur buğdaydan yapılır Buğday yıkandıktan sonra buyuk kazanlara konur Uzerı su ıle doldurularak taneler pışene değın kaynatılır Kaynama sırasında buğday tanesındekı vıtamın ve mınerallerın bır bolumu suya geçer Taneler suyu çekerken vıtamın ve mınareller de tanenın ıç kısmına doğru emılır Boylece buğday tanesının kepek kısmı ayrılırken vıtamın ve mınarellerde çok az kayıp olur Yıne beyaz un yapımında buğday tanesının en besleyıcı bolumu olan "ruşeym ayrılırken bulgurda bu bolum fazla kayıp olmaz Pışen buğday kurutulur değırmenlerde kırıldıktan sonra elenır Irı kısım pılavlık ınce kısım köttelık olarak ayrılır Koftelık bulgura duğur veya duğurcuk adı verılır Bulgur besleyıcı değerı yuksek tahıl urun lerındendır Bulgurun kalorı değerı beyaz un, beyaz pırınç ve makarnadan bıraz duşuk, fakat proteın değerı onlardan yuksektır Bulgurda B12 dışındakı butun B vıtamınlerı bulunur Ozellıkle alnir ve slndlrim »isteminde onemlı Gökyüzü de elden gitti! Yıldızlı berrak geceler artık kayboluyor; Batı ülkeleri metropollerinde gökyüzüne baktığımızda Samanyolu'nu ya da küçük Ayı'yı görmek uzak bir hayal. entte doğup buyuyen bır çocuk, çıçek açmış bır elma ağacı, yıldızlı gokyuzu gıbı doğal guzellıklerden habersız yaşar ya da bunları kitapta ya da televizyon ekranında gorerek tanır Gerçekte ınsan, ılkbaharda leylaklar arasında dolaşan arıların vızıltısını duymadan ya da soğuk bır kış gecesı goktekı donuk ayı seyretmeden de yaşayabılır Ancak bunlar çok eskı çağlardan berı ınsanoğluna zevk vermış unsurlardır Bu kaybolan değerler yalnızca romantık kişılerı değıl aynı zamanda gokyuzunu ınceleyıp gızemlerını keşfetmeye çalışan astronotları da etkılıyor Bu amaçla 30 Hazıran 2 Temmuz tarlhleri arasında Parıs'tekı UNESCO bınasında uluslararası bır semıner duzenlendı Atmosferdekı kirlllik gokyuzunun saydamlığını bozarken, tozları ve dığer damlacıkları aydınlatan ışık dalgaları gokyuzunde yuzlerce km 'lık bır alanı gorunmez kılabılıyor Ayrıca havaya yayılan radyo verıcilerı yıldızlardan ulaşan dalgaları engellıyor, tum bunlara ek olarak, uydular ve onların parçaları yorungeye yerleştırılen uzay teleskopu gıbı gozlem araçları ıçin çarpışma rıskını artırıyorlar Astronotları rahatsız eden dığer bir etken ıse sokak lambaian. Doğal olarak kımse yolların aydınlatılmasına karşı çıkamaz Ancak uzmanlar ışıklandırmanın yanlış yapıldığını, harcanan enerjlnin % 30'unun gokyuzunu ve evlerı aydınlatmaya yaradığını belırtıyorlar Sokak lambalarının doğru yerleştırılıp yerleştırılmedığını kontrol etmek ıçin bakışları yol zemınınden bıraz yukarıya yoneltmek yeterlı, bu durumda ışık goze gırıyorsa. lyı bır aydınlatmadan söz edılemez Berrak bır gecede, çıplak gozle 6 5 manyıtud de (1) kadar yıldızları gormek başka bır deyışle Kuçuk Ayı nın ıçerdıklerını ve hatta buraya yakın olan bazı kuçuk boyuttakılerı gormek olası Kuçuk Ayı nın çıplak gözle ayırt edilebılme ozelliğıne karşın Samanyolu'nun 2872 ayrıntılarını seçebllmek daha zor, 4 5 manyıtüd'de Samanyolu, hıçbır ayrıntısı gorulmeyen aydınlık bır çızgı şeklındedır Bu koşul lar, Avrupada kentten 100 km uzaklıktakı bır kasaba ıçin geçerlıdır Oysa şehırde aydınlık bır gecede, 2 5 manyıtudden uzakta bır şey gormek olası değıl Bu koşullar altında, gokyuzuyle ılgılı ayrıntılı araştırmalar yapmak soz konusu olamaz Tek seçenek kentlerden uzaklaşmak ancak bu da sorun çozumlemeye yetmıyor, Şılı gıbı uzak ulkelerde "aydınlatma kırlılığı" şu an az olmasına karşın her yıl gıttıkçe artıyor Uzay gozlem cıhazları ıçınde ozellıkle son 10 yıldır astronotların kullandığı radyoteleskoplar da var, bunları tehdıt eden başlıca unsur ıse havaya yayılan radyo dalgaları Gunumuzde radyoteles koplar 4 ışık yılı uzaklıktakı yıldızlardan yayılan dalgaları alabılecek guçteler Evlerde lamba yakıldığında ya da elektrık supurgesı, çamaşır makınesı gıbı elektrıklı aletler veya araba çalıştırıldığında radyo dalgalarını meydana getıren bır dızı kıvılcım yayılır, bu durum bır su bırıkıntısıne atılan taşların oluşturduğu halkalarla karşılaştırılabılır Önemsız sayılabılecek bu engellerden korunmalan amacıyla radyoteleskoplar uzak yerlere göturuldu fakat radyo, telefon, televizyon gıbı guçlu verıcılerın yarattığı sorunlar gıderılemedı ozellıkle, son yıllarda taşınabılır telefonların, gozetleme radarlarının ortaya çıkışı durumu daha da guçleştırdi Butun bu yayınlar yıldızlardan ulaşanlarla karışarak sınyallerın belırlenmesını zorlaştırıyorlar, çünku bu dalgalar Samanyolu'ndakı bır yıldızdan yayılabıleceğı gıbı telsıze de aıt olabılırler Sonuç olarak, gokyuzu de denız ve ormanlardan sonra çevre kırlılığınden kendine duşen payı aldı, devletler etkılı önlemler almadığı surece durum daha da kotuleşecek Çağımız ınsanının taptığı' kâr" kavramı dunyadakı pek çok doğal guzellığın bozulmasına yol açtı Kararlı adımlar atılmadığı surece ınsanoğlunun kutsal mırası olan gokyuzu de elden gıdecek (1) Bir yıldızın gorunuştekı buyukluğu Sokak aydınlatması yanlış Dergınızın 284 sayısında Emzırmenın sorunları ve pratık çozumlerı başlıklı yazıdan yola çıkarak Sayın Ragıp Kaylar ın hıçbır kaynak belırtmeden meme ıhtıhabı ve konıestıyonunda emzirme veya pompa ıle memeyı boşaltmanın zararlı olduğunu one suren ıddıası anne sutu ıle beslenmenm başarısı açısından bazı onemlı noktaların bır kez daha vurgulanması gereğını gundemegetırdı 1 Ağustos 1992 tarıhlı Cumhurıyet Bılım Teknık ekınde yer alan yazım belırlı kaynaklara ve klınık gozlemlere dayanılarak hazırlandı Amerıkan Çocuk Hekımlerı Bırlığı, Dunya Sağlık Orgutu ve Uluslararası Emzıren Anneler Bırlığı nın bu konudakı yayımlarında ve araştırmalarında sut dolgunluğu (konjestıyon) meme dokusu ıltıhabı (mastıt) ve meme apsesı gıbı durumlarda emzırmeye devam etmenın anne ve bebek açısından onemlı olduğu ve tedavının bır parçası olarak yapılması gerektığı ozellıkle vurgulandı Polıklınığımıze gelen ve Ragıp Kaylar ın onerdığı benzer uygulamalarla yonlendırılmış annelere ne yazık kı hâlâ raslıyoruz Bu onerıler buyuk olasılıkla gunumzde geçerlılığını yıtırmış eskı bılgılere dayanmaktadır Bu uygulama sonucunda emzirme sonlandırıldığı ıçin memelerde bırıken sut nedenıyle sut dolgunluğu ağır bır ıltıhaba donuşebılmekte dığer taraftan bebek ustun ozellıkler taşıyan anne sutunden yoksun kalmaktadır Sonuçta bebek ve anne sağlıklı bır yaşam ıçin onemlı bır fırsatı kaçırırken aıle de ağır bır maddı yukun (bır aylık bır bebek ıçin aylık mama masrafı yaklaşık 600 000 TL) altına gırmektedır Oysa meme dolgunluğu sırasında sık emzirme ve boşaltma ile mastıtın ve mem apsesının gelışmesı onlenır Mastıt suturv kanallardan meme dokusuna sızması ıle oluşan bır ıltıhabı du~ rumdur Genellıkle mıkrop ıçermez Mastıtın ılerı durumlarında ve apsede bakteriler onemlı rol oynayabılır ancak bu bakteriler sağlıklu durumda da bebeğın anneyı emerken ağzına meme ucundan almakta olduğu bakterılerdır Yapılan çalışmalar mastıtlı anneler ıle mastıtı olmayan annelerın sutlerının bakterı yoğunluğu açısından farklı olmadığını goslerdı Apse tedavısı ıçin verılen antıbıyotık sut ıle geçerek bebeğı de korumaktadır Bulaşıcı hastalıkların sık gorulduğu toplumumuzda tum koşullarda mıkroplara karşı koruyucu özellıklerı olan anne sutunden bebeğı yoksun etmemeye çalışmak çocuk sağlığından sorumlu kışılerın en onemlı gorevıdır Doğumdan ılkokula başlayıncaya kadar koruyucu hızmetler sağlayarak ızledıgımız Sağlam Çocuk Polıklınığımızde meme dolgunluğu meme ıltıhabı ya da meme apsesı olan anneler gerektığınte antıbıyotık başlayarak sıcak uygulaması, masaı ve uygun emzirme teknıklerı ıle birlıkte emzırmeyı surdurmelerını onermekteyız ve bu yöntem ıle çok başarılı sonuçlar almaktayız Esasen bebeklerını uygun şekilde emziren kadınlarda belırtılen bu sorunlar çok nadırdır Kaynaklar. 1 Akre J Infant (eedtng Bulletın of WHO 1989,4151 2 Amencan Academy of Pedıatrıcs, "Caring four your baby and young chıld Nevv York, BalthamBook 1991 3 Gökçay G ' Emzırmenın sorunları ve pratık çozumler' Cumhurıyet Bilım ve Teknık 1992 280 910 4 Mahrbecher N, Shock J Breastfeedıng ansvver book lllınoıs La leche League Internatıonal 1991 S 132134 ' Ittanbul Ünl., Çocuk Sağlığı Enstltüsü, Çocuk Sağlığı v« Hattalıkları ABD Çapa I Ittanbul rolu olan tıamın (B1 vıtamını) nıasın ve B6 vıtaminlerı ıçin lyl kaynaktır Bulgurun vıtamın değerlerı beyaz tahıl urunlerınden 34 kat daha fazladır Bulgur kan yapıcı demır ve kemık gelıştırıcı kalsıyum gıbı mınerallar açısından da beyazlatılmış tahıl urunlerine göre çok daha degerlıdır Bu yuzyılımızın başlarında beyazlatılmış pırınçle beslenen topluluklarda görulen "bariberl" hastalığı pırıncın tıamınle zengınleştırılmesıyle onlenmıştır Ulkemızde son yıllarda beyazlatılmış tahıl urunlerının tuketımının hızla artmasına karşın, berıberının sorun olmaması bulgur ve kurubaklagll tuketımının çok olmamasındandır Bulgurun proteın ıçerığı de yuksek olmasına karşın bu proteın ınsan vucudunda yapılamayan lızın amıno asıdı yonunden sınırlıdır Bu nedenle bulgurun en lyı tuketım şeklı bu amino asıdı yeterınce bulunduran et sut, yumurta fasulye nohut, mercımek gıbı besınlerle birlıkte pışırme veya yemedır Yemek kulturumuzde zaten bulgur tek başına yenmez Bulgurdan sıklıkla yapılan yemek pılavdır Pılav sade yapıldığında genellıkle kuru baklagıl yemeklerıyle birlıkte yenır veya etlı yemeklerın yanında garnıtur olarak kullanılır Çoğu zaman bulgur kuru baklagıller ozellıkle nohut ve merdmekle blrilkte pışırılır Bu yemekler sebze Mlatası vc ayranla birlıkte yendığınde den gelı bır oğunu oluşturur Ylne bulgur sut yoğurt kuru baklagıller ve sebzelerle birlıkte çorba yapımında kullanılır Koftelık bulgur mercımekle karıştırılarak "merclmskll kötta", "akfill köfte" ve "bat" gıbı yemekler yapılır Mey nane pılavında ıse bulgur et ve sebze ıle birlıkte pışırılır Bazı yorelerımızde koftelık bulgur, bol sebze cevız susam yer fıstığı gıbı IIzın amıno asıdınden yeterlı besınlerle karıştırılarak "bahnk" adı verılen yemek yapıltr Bulgur beyaz ekmek ve beyaz pırınce gore kan şekerını daha yavaş yukseltır Bu nedenle ozellıkle kuru baklagıl bulgur ve sebze karışımı yemekler fakaıi olanlar Için de uygundur * Prot. Dr., Hacettepe Ünıv«rtite*i Derleyen Anahid Hazaryan