Katalog

AK kiyedekiler? îsarfetmektedırler îkürmeleri önceden bilmek mkün mü? ınardağların çevrelerınde sıstemlı ve /odık olarak aletsel çalışmalar yapsuretıyle tehlıkelı puskurmelerın on>n kestırmek ve çeşıtlı onlemler almumkundur özellıkle Japonya, Itale Amerıka Bırleşık Devletlerı gıbı yalağların yoğun olduğu, plaka sınırla3 yer alan ulkelerde bu tur aletsel bıel çalışmalar çok gelışmıştır Dunya^anardağ felaketlerıne karşı korunma cıyla çalışmalar ıkı aşamada yapıltadır Bunlar puskurmeden oncekı çaalar ıle puskurme sırasındakı çalışırdır ıskurmeden önceki çalışmaların baa, dunyadakı aktıf, ya da tarıhsel zalarda aktıf olmuş yanardağların katanu çıkarmak ve ayrıntılı ıstatıstıksel lerı derlemek gelır Sonuçta, bır yaağın geçmıştekı etkınlıklerı, patlama lerı ve perıyodıklığı goz onune alınagelecektekı patlama tehlıkesınının cesı ortaya çıkarılır Bazı yanardağerıyodık olarak belırlı surelerde etkın ar, bazılannm patlamaları ıse perıyo leğıldır Boylece patlama olasılığı bu"i volkanlann çevresınde ayrıntılı aletalışmalara sıra gelmektedır Yanardağlar faalıyete geçmeden onukselmekte olan magma bazı kuçuk rcı depremlere sebep olur Yanarırın çevrelerıne sısmograflar yerleşve sureklı olarak alınan kayıtlar de•ndırılır Patlamaya yakın depremleddetı artmaktadır Yanardağ çevresındekı akarsularda .lık olçumlerı yapılır Patlamaya ya.ıcaklık artmaktadır Akarsularda mıneral kapsam olçumje yapılır Patlamaya yakın mıneral mılyon yıl önce) Kula Karapınar Hasandağ, Erclyes dağı, Ceyhan ve Hassa volkanları, Karacadağ, Nemrul Süphan Erciyes ve Büyük ve Küçük Ağrı dağları gı'Tandurak başlıyarak tarıhsel zamanlara değın çeşıtlı evrelerle volkanık puskurmeler etkın ölmuştur Özellıkle Neojen devrınden bu yana (gunumuzden yaklaşık 24 mılyon yıl once) volkanık etkınlıkler yoğunlaşmış ve Kuvatemerde (gunumuzden yaklaşık 1 8 bı buyuk volkanlar oluşumlarını tamamlamışlardır Anadolu, bırbırlerıne yaklaşan Afrıka ve Avrasya plakaları arasında yer almakta ve bu genç yanardağlar ıkı plakanın çarpışması sonucu meydana gelmış bulunmaktadırlar Ulkemızde bılınen en yeni volkanik puskurmeler M S 1441 yılında Nemrut yanardağında ve yaklaşık 2000 yıl kadar önce Erciyes yanardağında meydana gel o 40 «o ıto ı«oaoo A K 0 E N I Z Anadolu'daki Genç Volkanizma Taralı alanlar, Neofen 'de (günümüzden yaklaşık 24 mllyon yıl önce olufmaya başlamış ve 1.8 mllyon yıl önce oluşumunu tamamlamif eskl sönmüş yanardağlar alanı.) Içl boş alanlar, Kuvatemerde (günümüzden yaklaşık 1.8 mllyon yıl önce oluşmaya başlayarak tarlhsel zamanlara kadar devam etmlş genç yanardağlar alanı). A Kuvatemer yaalı ve genç aktlf yanardağ konllerl. miştır Anadolu'da bulunan bu Kuvaterner yaşlı genç yanardağlar gunumuzde lav çıkarmamalarına karşın çevrelerınde yer alan sıcak ve mlnerallze su kaynakla n ıle volkanık kokenlı gaz ve subuharı çıkışlarının saptanmaları nedenlerıyle blrer Yazarın da ıçınde yer aldıgı bır Japon volkanolog grubu, bu genç yanardağların çevresınden ve kraterlerınden çıkan gazlardan çeşıtlı ornekler almış, kımyasal analızler yaparak bünların buyuk bır kısmının karbond'oksıt (CO2) ve subuharı (H2O) olup, ender olarak ta metan (CH4), azot (N2), oksıjen (02) argon (Ar), etan (C2H6) ve hıdrojen sulfur (H2S) bıleşımınde olduklarını saptarnışlardır Ayrıca alınan gaz orneklerının asal gaz ve karbon ızotopık bıleşım kapsamları da olçulmuş ve tum orneklerde manto kökenlı ve çok derınlerden gelen helyum un varlığı da ortaya çıkmıştır Boylece, özellıkle Kula, Hasandağ, Ercıyes dağı, Suphan, Nemrut, Tendurek ve Ağrı gıbı yanardağların krater ve çevrelerınden çıkan gazların magmatık kokenlı oldukları ve manfo ıle ılışkılerının bulunduğu belırlenmıştır Ancak bır gun yenıden bu yanardağların lav puskurtebıleceklerını ve tehlıkelı olabıleceklerını soylıyebılmek ıçın çevrelerınde, yukarda daha once tanımlanan tum aletsel çalışmaların da yapılması gerekmektedır Bılındığı gıbı, 19902000 Yılları arasındakı 10 yıl, Bırleşmış Mılletler tarafından "Doğal Afetlerı onleme yılları olarak seçılmış ve ılan edılmıştır Imar Iskan Bakanlığı, Afet Işlerı onleme komısyon grupları ıçınde (deprem sel, heyelan v b ) bır de volkanoloji grubu kurulmuş ve ılk aşamada, yukarda belırtılen genç yanardağların çevrelerınde 1ncı ve 2ncı derecede tehlıke bolgelerı seçılerek, patlama sırasında bölgede yaşıyan halkın tahlıyesı ıçın planlar yapılmıştır Yakın bır gelecekte de aletsel çalımalara geçılecek ve bu konuda daha sağlıklı verıler elde edılecektır Esasen, Bakanlar Kurulu kararıyla, Harıta Genel Komutanlıgı koordınatorluğunde kurulan bılımsel çalısma gruplarından bırı de MTA Genel Mudurluğu bunyesındekı "Türklye Ulusal Volkanoljı ve Arziçi Kimyası Komisyonu" olup heakttt yanardağ olarak tanımlanabilirler kapsamlarında, değışıklıkler olmakta, ayrıca pH kapsamları da değışmektedır d) Patlamaya yakın yanardağ çevrelerınde toprak kabarmalan meydana gelmektedır Çevreye yerleştırılen tıltmetre ve magnetometrelerle devamlı olçumler yapılmak suretıyle patlamaya ılişkın verıler elde edılmektedır e) Yanardağların kraterlerınden ya da kraterlerın çevrelerındekı fumerollerden (delıkler) çıkan gazlarda sureklı ve perıyodık olarak ornekler alınıp kımyasal analizlerde gaz bıleşımlerı saptanmaktadır Çıkan gazların mıktarının anı olarak artması, patlama belırtısıdır Ayrıca, volkanık gazların radyoaktıvıtelerının azalması da patlamanın geleceğının bır başka habercısıdır Zıra magmadan gelen gazların radyoaktıvıtelerı çok duşuktur Gazlarda en sağlıklı olçulubılen radyoaktıf element Radon (Rn)dır bep olan yanardağ patlaması ıse 1815 yılında Endonezya da Tambora adasında meydana gelmlş ve 92 000 kışı hayatır kaybetmıştır 1883 yılında Endonezya da Java adasında Krakatoa yanardağının patlaması ıle 36 000 kışı olmuş patlamanın şıddetı bınlerce km uzaklıktan duyulmuştur Havaya puskuren kuller atmosfere yayılmış Londra da blle gözlenebılmıştır Patlama ıle denlzde 35 m. yüksekllkto dalgalar oluşmuş ve bunlar çevredekı 300 den fazla kıyı kentını tahrıp etmıştır 1902 Yılında Orta Amerıka dakı Martınık adasında Pek>e yanardağının şıddetlı bır patlaması ıle St Pıerre kentınde yaşıyan 30 000 ınsan ıkı dakıka ıçınde hayatını kaybetmış felaketten sadece 2 kışı kurtulmuştur Aynı yıl Endonezya da Java adasındakı Kelud yanardağının patlaması ıle 5200 kışı yok ölmuştur Yıne Endonezya da 1963 yılında Balı adasındakı Agung yanardağının patlaması ıle de, 2000 kısı hayatını kaybetmıştır 1985 yılında Guney Amerıka da Kolombıya nın Armero kentı yakınlarında bulunun 5431 m yukseklıktekı dev Nevado Del Ruız yanardağının patlaması ıle 22 000 kışı yok ölmuştur 1986 yılında Afrıka da Kamerun da Nyos golunun altında yer alan aynı adlı kraterden anıden çıkmaya başlayan zehırlı gazlar 1600 kışının ölumune neden ölmuştur I yanardağ aktif unumuzde bu ıkı yanardağın yanısıra, 500 dolayında yanardağ etkınllklerı araIiK.li olarak surdurmekte ve zaman zaan ve mal kaybına neden olmaktadır ın, M 0 1470 yıllarında, yaklaşık 3500 yıl Ege denızınden Gırıt adasının kuzeyın antorinl adasındakı aynı adlı yanardağın lası ıle adada yaşayan onbınlerce ınsan iı kaybetmış ve Geç Bronz çağının gorUlnoan medenıyetı yok olmuştu 79 yılında Italya da Vezüv yanardağıtlamıs ıle, eteklerındekı Pompel ve Her•um kentlen lavlar ve kuller altında kal' yıne onbınlerce ınsan hayatını kaybetPatlama sırasında salt Pompeı kentınde den fazla ınsanın yaşadığı tahmın edıl dır ) yılında Italya da Sıcılya adasındakı Etnardağının puskurmesı ıle yakınındakı a kentı lavlar altında kalmış ve yaklaşık ınsan hayatını kaybetmışlır 1792 Yılın>onya'dakı Unzen yanardağının patlama1 000 kişı ölmuştur yada bılınen en fazla can kaybına se Bu verılerın yanısıra, çıkan gazların bı leşlmlerının değışımlerı de volkanık etkınlığin artacağının belırtecıdır örneğın, belırlı bır kraterden ya da fumerolden çıkan gazlarda CO2 kapsamının azalması, buna karşın H2S gazının artması, yaklaşmakta olan patlamanın habercısıdırler t) Tum bu çalışmaların sonucunda yanardağın patlama olasılığı ortaya çıkarsa çeşıtlı onlemler almak gerekır Bu onlemlerın başında da yanardağın çevresındekı yerleşme merkezlerının boşaltılmaları gelmektedır Yanardağ puskurmelerıne engel olmak olanaksızdır Ancak onceden kestırme ve onlem alma olanağı vardır örneğın, bu tur çalışmalar Kuzey Amerıka'da St Helene yanardağı çevresınde yapılmış ve 1980 yılındakı şıddetlı patlamasından 1 ay once bu durum ortaya çıkarılarak çevredekı yerleşme yerlerı boşaltılmış ve yanardağ patladığı zaman çok az can kaybı (60 kışı) ölmuştur Guney Amerıka'da yer alan Nevado del Ruiz yanardağının çevresınde ıse hıçbır çalışma yapılmamış ve şıddetlı patlama ıle bır gecede 22 000 kışı hayatını kaybetmıştı (14 Kasım 1985) Japonya da aktıf yanardağların çevrelerınde sureklı aletsel çalışmaların yanısıra bazı onlemler de alınmıştır örneğın kuçuk çocukların okullarına gıdış donuşlerı sırasında başlarına çelık kask gıymelerı zorunludur Zehırlı volkanık gazlara karşı gaz maskelerı hazır bulundurulmaktadır Akacak olan lavların olasılı geleleceklerı vadılere çeşıtlı setler yapılmıştır Yer yer de lavfardan korunmak ıçın toplu sıgınaklar ınşa edılmıştır Ayrıca tehlıke anında halkı tahlıye edebılmek ıçın her turlu vasıta (uçak, tren, otomobıl, gemı) 24 saat hazır bulundurulmaktadır IZU Oshıma yanardağının bulunduğu aynı adlı adada yaşıyan 10 000 kışı, 1986 yılında yanardağ lav puskurtmeye başlayınca ıkı saat ıçınde gemılerle taşınmış ve ada boşaltılmıştı Yanardağ patlamaları bır yazgı olmayıp, yapılan on çalışmalarla bu felaketler çoğunlukla geçıştırılmektedır Anadolu'da mılyonlarca yıl oncesınden DrTuncay Ercan MTA Genel Mudurluğu Jeoloil Etudlerl Dalresl Turkiye Ulusal Volkanolojı ve Arziçi Kimyası Komisyonu Başkanı nuz çalışmalarının başlangıç aşamasındadır 2239