Katalog

VOL Yanardağlar "kükremeye" basladı..Ya özellikle Kula, Hasandağı, Erciyas Dağı, Süphan, Nemrut, Tendürek ve Ağrı gibi yanardağların krater ve çevrelerinden çıkan gazlar magmatik kökenli. Ancak bunların lav püskürteceklerini söyleyebilmek için bilimselaletsel ölçümlerin bir an önce yapılması gerekiyor. Dr. Tuncay Ercan* G eçtığımız gunlerde önce Japonya'dakı Unzen yanardağı, daha sonra da Fılıpınler dekı Pinatubo yanardağı puskurmeye başlayarak can ve mal kaybına neden oldular ve tum dunyanın dıkkatını uzerlerıne çektıler Unzen yanardağı, Japonya'da bınlerce yıldan ben faalıyetını surduren dev bır yanardağ olup en son buyuk puskurmesı yaklasık 200 yıl once (M S 1792) meydana gelmış ve çevrede yaşayan 11 000 ınsan hayatını kaybetmıştı O tarıhten bu yana sadece gaz ve subuharı çıkışları devam etmekteydı Fılıpınler'dekı Pinatubo yanardağı ıse daha sakın olup, yaklasık son 600 yıldır sessizliğini korumaktaydı Yanardağlardan çıkan gazlar Yanardağlardan katı halde çıkan pıroklastık maddeler tufler ve kullerle, sıvı halde çıkan lavların yanısıra çeşıtlı gazlar da yeryuzune ulaşmakta ve can kaybından başka atmosferln klrlenmesine de neden olmaktadırlar Bır bolgedekı volkanık etkınlığın en onemlı nedenı, normal koşullarda başlangıçta magma ıçınde çozunmuş ve erımış halde bulunan gazların magmadan ayrılışıdır Magma yeryuzune yaklaştıkça basınç azalmakta ve gazların çogu magmadan ayrılarak buyuk bır guçle şıddetlı patlamalara neden olmaktadır Genellıkle bır bolgedekı volkanık etkınlığı oluşturacak olan magma yeryuzune doğru yukselmeye başlayarak volkanın bırkaçyuz ıle bırkaçbın metre altında uygun bır magma odasında yerleşmektedır Magma yenı yerıne yerleştığınde daha duşuk bır basınç alanına gırmekte uçucu elemanlarını daha fazla kendı bunyesınde tutamamaktadır Boylece uçucu maddeler magma odasının ust kısmında toplanmakta ve ılk puskurme ıle bu bırıken gazlar yeryuzune çıkmaktadır Sıvı lavlar bu ilk gaz patlamasından sonra, alttan gelen basınç nedenıyle açılmış olan yarıklardan çıkarak dışarı akarlar Gazlar, daha derınlerden gelerek tekrar magma odasının ustunde toplanmakta ve lavların yukarı doğru aktığı delıklerın tıkanmaları ve basınç nedenı ıle tekrar açılmaları sebebıyle aralıklı olarak şiddetli patlamalar oluşturmaktadır Sıvı lavlar da çeşıtlı aralıklarla yeryuzune çıkarlar En sonunda yukarı doğru çıkan gazların şıddetlerı lavların arasından kendılerıne bır yol açamayacak kadar azalmakta ve volkanık etkırtlık duraklamaktadır Yanardağların sakın olan bıtış evrelerınde kuçuk çatlak ve yarıklar boyunca gazlar yavas yavaş çıkmaya devam eder, bu olay yuzlerce, hatta bınlerce yıl surer Ayrıca gazlarla bırlıkte sıcak su çıkışları da gorulmektedır Yanardağların bu sakın evrelerınde çıkan sıcak sular yeraltında bulunan serbest haldekı yeraltı sularının volkanık aktıvıte sonucu ısınmaları ıle oluşabıleceklerı gıbı, ıçınde fazla mıktarda subuharı bulunan ve magmadan ayrılan gazların yeryuzune yaklaştıkları zaman sıcakhklarını kaybederek sıvı hale geçmelerı ıle de meydana gelebılırler Bunyelerınde erımış halde, lyonlar şeklınde çeşıtlı mıneraller ıçeren bu sular bazen duşuk sıcakhkta da olabılırler Kımı zamar bu sıcak sular perıyodık olarak etkınlık gostererek fışkırırlar ve "gayzerler" meydana gelırler Yanardağlardan çıkan gazların başında subuharı (H2O) ve karbondıoksıt (CO2) gelır Bu ıkı gaz, yanardağlardan çıkan tum gazların %95'ını oluşturur Dığer bellı başlı gazlar ıse hıdrojen sulfur (H2S), hıdrojen (H2) karbon monoksıt (CO), klor (cl), azot (N2), Argon (Ar), kukurt dıoksıt (S02), kukurt trıoksıt (S03), metan (CH4), amoyak (NHs), etan (C2He) v b dırler Yeryuzunde her geçen gun bınlerce, hatta onbınlerce ton volkanık kokenlı gaz, yanardağların kraterlerınden ve çevrelerınde yer alan delıklerden (Fumerol) çıkarak atmosfere karışmaktadır örneğın, Italya'nın Sıcllya adasında yer alan Etna yanardağında çıkan gazlar ıçınde salt SO2 mıktarı gunde 1 00012 000 ton arasında değışmektedır CO2 kapsamı ıse ortalama gunde 2 000 ton dolayındadır Ancak bazen çıkan gazlar bu ortalama sınırı çok aşarlar Eylül 1984'te Etna'nın şıddetlı puskurmelerı ıle gunde 60 000 ton CO2 gazı çıkmakta ve atmosfere karışmaktaydı Kuzey Amerıka'da St Helens yanardağının 1980 yılındakı puskurmesı sırasında gunde ortalama 2 500 ton SO2 gazı çıkmıştır Orta Amerıka ulkelerınden Nıkaraguadakı Cerro Negro yanardağının 1973 yılındakı puskurmesınde gunde ortalama 2 000 tonSO2 gazı çıkmıştır Guatemala'dakı Fuego yanardağının 1974 yılındakı puskurmesınde ıse gunde ortalama 55 000 ton SO2 gazı çıkmıştır Son 20 yılın ıstatıstıklerı, dunyadakı tum aktlf yanardağlardan yılda ortalama 15 mılyon ton SO2 gazı, 1 mılyon ton da H2S gazının çıktığını ve boylece atmosferın her geçen yıl bıraz daha kirlendığını gostermektedır Bütün volkanlann ayn özellikleri var. Ne kadar tehlikell olduklan jse dış görünüşlerinden anlaşılabılıyor. Sarı renkte parıldayan lavlan ile düz volkanlar, kükreyen dik volkanlara kıyasla daha tehlıkesiz kabul edilir. yerkabuğunun "levha" ya da "plaka" adı verılen parçalardan oluşması ve bunların bırbırlerıne gore haraketlı oluşlarının sonucudur Yeryuvarının dış kısmını yaklasık 755100 km kalınlıklta ve rıjıt ozellıktekı "Lıtosfer" oluşturur Litosier 7 buyuk ve 12 daha kuçuk parçadan oluşur, plaka ya da levha adı verılen bu parçalar Lıtosferın daha altında yer alan ve daha yumuşak ve kısmen akıcı olan "Astenosfer" uzerınde yuzer durumda ve bırbırlerıne gore hareket halındedırler Kıtalar ıse, kendılerınden çok daha kalın ve buyuk olan plakalar ıçıne gömulmuş durumda ve buhar uzerinde taşınmaktadırlar Dunyadakl yanardağların buyuk bır kısmı, bu hareketlı plakaların yaklaşarak bırbırlerı altına daldığı kompresyon (sıkışma) zonlarında ve bırbırlerınden uzaklaşıtığı yerkabuğunun tansıyon (gerılme) bolgelerınde sıralanmışlardır Volkanlann az bır kısmı da plakaların ortalarında yer alırlar Plakaların bırbırlerıne yaklaştıkları durumlarda, bırbırlerı uzerıne bınerek sıkışırlar ya da bırı dığerının altına dolar Plakalardan, nıspeten daha ınce olanının, dığerınını altına dolmasına ve alttakı Astenosfere kadar ulaşıp ıçine batmasına, yıtım (subductıon) adı verılır Bu olayda, lıtosferın batan kısmı Astenosfer ıçınde erıyerek kaybolur Bu suretle yaklasık 150300 km derınlıklerde yenı bır magma oluşur ve usttekı plakaya doğru yukselerek yeryuzune çıkıp volkanları meydene getırır Plakaların bırbırınden uzaklaştıkları bolgeler genellıkle okyanus tıplerı olup bu suretle açılan buyuk ve km lerce derınlığe erışen yarıklar, alttan gelen sıvı magma ıle doldurularak yenı bır kabuk oluşur ve volkanızma meydana gelır Plaka ortasında yer alan volkanızma ıse magmanın yuzlerce km derınlıkten henuz tam sebebı bılınmeyen bır mekanızma ıle yukselmesı (hot spot) ve zayıf noktalardan yeryuzune ulaşması ıle oluşur Dunyadakı aktıf yanardağların buyuk bır kısmı Pasıfık okyanusu çevresındekı çeşıtlı ulkelerın kıyılarında toplanmışlardır Bunun nedenı Pasıfık okyanusunu uzerinde taşıyan Pasıfık palakasının, çevresındekı dığer plakalar altına dalmış olmasıdır Yanardağların çoğu, dolma zonu boyunca zıncır şeklınde sıralanmışlardır Japonya'dakı Unzen ıle Fılıppınler'den Pinatubo yanardağı aynı zlncir slstemlne aıttırler ve daha pekçok aktıf yanardağla bırlıkte yer alırlar Salt Japonya'da aktıf volkan sayısı 50 'den fazladır Bu alta dolma olayı mılyonlarca yıldan berı suregelmektedır, Pasıfık levhası, Avrasya Ktızey ve Guney Amerıka ıle Fılıpın levhası altına dolmaya devam etmekte ve aktıf volkanları sureklı olarak beslemektedır Boylece, bu aktıf yanardağların derınlıklerınde yer alan magma odalarında magmanın ozellıklerıne ve gaz kapsamlarına bağlı olarak, kımı yerlerde sureklı, kımı yerlerde de aralıklı olarak volkanık etkınlık devam etmektedır Sakın evrelerde salt gaz çıkışları meydana gelmekte bu evreler bazen bınlerce yıl, bazen de bırkaç ay gıbı kısa sureklı olabılmektedır Bu olaylar dunya durduğu surece de devam edecektır Gunumuzde şıddetlı etkınlıklerı gozlenen Unzen ve Pınotubo yanardağları bıbırıyle eş kokenlı ve ayın sısteme ılışkın olup, yakın zamanda aıt olduklan volkanık zıncır boyunca başka yanardağların etkınlıklerı de bunları takıp edecektır Halen Pasıfık levhası çevresınde pekçok yanardağ etkınlıklennı gaz ve subuharı çıkışları şeklınde surdurmektedır bunların buyuk bır kısmı yakınlarında kurulan gozlemevlerınde arastırmalar yapan Jeolog ve Jeofızıkçıler tarafından ızlenmekte ve patlamaları onceden saptıyabılmek ıçın Pasifik "volkan zinciri" ' [ , , • Yanardağların kökeni Yeryuzunde etkınlıklennı surduren 500 dolayındakı yanardağının dağh.mı ıncelendığınde bunların belli hatlar boyunca dizildikleri gorulur Bu bır rastlantı değıl 2238