Katalog

ASTROFİ Zİ K ırı ve kutuplarda renkli ışıklar getırıyor Çunku auroralar, radyo ve uydu yayınlarmın yanı sıra, güç kanallannı ve bazı savunma slstemlerlnl de karıştırmakta. Insan faalıyetlerının kutup bölgelerıne ve uzaya yayılması, söz konusu bılgisayarın önemını de arttırıyor Manyotesferde bir jeneratör Auroraların oluşumunun anlaşılmasını, bılımde devrım sayılabılecek kadar önemlı olan dünyanın manyetık ortamına ılışkın bılgıye borçluyuz Uzun süredır yerkürenln manyetik alanının, tıpkı bır mıknatısınkı gıbı, jeomanyetık eksen boyunca kuzeyden guneye uzanan ıkı kutuplu bır alan olduğu duşunuldu Oysa yerkure boşluğun ıçınde değıldır Sureklı olarak Guneş'ın taç katmanından (korona) akan hıdrojen lyonlarının seyreltık plazmasından oluşan Guneş ruzgârının etkısı altındadır Guneş ruzgârları yerkurenın manyetik alanını manyetosfer adı verdığımız, kuyrukluyıldız şeklınde bır hacmın ıçıne alır Guneşe bakan tarafta Güneş ruzgârları manyetosferı dünya yarıçapının 10 katı uzaklığa ıter Ruzgârın dığer kısmında ıse, manyetosfer Dunya yarıçapının 1000 katı kadar uzanan, ruzgâr hortumu gibi, bır manyetik kuyruk (magnetotaıl) oluştur Manyetosfer, lyonosfer ve Guneş ruzgârlarından kaynaklanan, değışık ısı ve yoğunluklarda plazmalarla doludur 1960'ların başında fızıkçıler Guneş ruzgârlarının uzayıp taç katmansal manyetik alanı Guneş sıstemının en uzak noktalarına taşıyabıleceğını fark ettıler Güneşın manyetik alanının bu genışlemesıne gezegenlerarası manyetik alan adı verıldı Londra'dakı Kralıyet Bılım ve Teknolojı Kolejı'nden James W. Oungey bu manyetik alanın, Dünya'nın kutup bölgelerınden kaynaklanan jeomanyetık alan çızgılerıyle bırleşebıleceğı ıddıasını ortaya attı Manyetik yeniden bağlantı (magnetıc reconnectıon) adı verılen görüngu en çok Guneş ruzgârının manyetik alanı guneye yönelınce, yanı yerkurenın manyetik alanına paralel olmadığı zaman ılerler Söz konusu bağlantının sabıt bir ışlem olduğu sanılıyordu, ancak 10 yıl önce Kalıfornıya Unıversıtesı'nden Chıistopher T. Russel aksını kanıtladı Alan çızgılerı demetler oluşturarak manyetosferden manyetik kuyruğa kadar uzanır Gezegenlerarası manyetik alan duzenlı olarak guneye yöneldığınde bıle sabıt durumun dışına çıkıldığı gozlemlenır Demek kı bu alanın gucunün ve yönunun sureklı değıştığının kabul edılmesı gerek Güneş ruzgârlarının partıkullerı manyetosferın sınırı boyunca (magnetopause) surüklenırken, yeniden bağlanmış manyetik alan çızgılerını de geçerler Ters elektrık yüklu lyonlar ve elektronlar ters yönlere ıtılırler ve böylece elektrlk akımı uretırler Bu işlem manyetohıdrodınamık guç uretımıyle aynıdır. Alaska'da Faırbanks semalanndakı etkın Aurora akşam vaktı ortaya çıkıyor Beyaz ışığı oksı/en atomları neşretmektedırler lonıze olmuş nıtrojen molekulleri de bulutlann alt konanndakı pembe ışığı verıyorlar Solda, Kuzey Kutbu uzerındekl oval Aurora dakı yanlışresım ıma/ı Auroral "alt fırtına" (substrom) günde 45 kez yaşanan manyetosferık bır görunumdur Pek çok araştırmacı bunun manyetik kuyruktakı olayların sonucu olduğunu sanıyor Zıt yönlerde gıden ıki akımın manyetik kuyruğun kuzey ve güney loblarına yönelmesı, harekete geçırıcı ışlemdır Dolaşan akımlar kuyruk boyunca antıparalel manyetik alanlar yaratır Bu tur antıparalel alanları bırdenbıre ve patlarcasına yeniden bağlanarak "substorm" oluşturan enerjıyı açığa çıkarırlar Auroral jeneratörun gucü Güneş'tekı hareketlerle, özellıkle Guneş ruzgârlarında şok dalgaları yaratan Guneş alevlerı (kızgın plazma bulutları) ve taç katmansal gazların kutlesel yayılımı tarafından kontrol edılır Dalga cephesının hemen ardın da Güneş ruzgârının hızı saniyede 5001 0000 kilometreye ulaşır Manyetik alan da ıtıldığı ıçın buyukluğu artar Şok dalgası manyetosferle çarpışınca jeneratör guç, 10 mılyon megavatın ustune çıkabılir Bu durum (eomanyetlk fırtınaya neden olur Bu tür bır fırtına sırasında auroral oval anormal bır şekılde genışler Oval guneye dogru yayılırken Alaska semalarında kaybolur Auroral faalıyetı etkıleyen bır başka görungu ıse taç katmandakı delıkler, yanı Guneş lekelerınden yoksun bölgeler Bu tur delıkler çok hızlı Güneş fırtınalarına neden olur Guneş ortalama 27 günde kendı rotasyonunu tamamladığına göre dünyaya gelen bır akımı ıkı hafta sonra ıkıncısı takıp eder Dunya her akımın etkısınde bır hafta kadar kalır Bu sure ıçınde jeneratör guç yuksek ve değışkendir Oysa taç katmansal delıkler aylarca sürer Bu nedenle Guneş lekesı dönemının ınış evresınde her 27 gunde 2 adet 1 haftalık auroral faalıyet molası olacaktır Belırlı guneş olaylarını anlamanın anahtarı auroralarda yatıyor olabılır Syun lchı Akasofu aurora çalışmalarının astrofızıksel görungulerın çeşıtlılığıne hızmet etmesını umuyor Her şeyden önce, manyetik alanların geçtığı seyreltık plazmalar pek çok astronomık nesnenın benzerıdır Manyetik plazma akıntıları ıle yıldızlar, gezegenler ve kuyrukluyıldızlar gıbı pek çok manyetik gökyuzu oluşumlarının atmosferı oldukça benzer olabılır Bu nedenle aurora bıze doğrudan araştırma olanağı verıyor (öaat Sctontldc Aımrlcan/May» '89) Alanları düzenli akımlar Aauroral ışıklar, gelen elektron ışıklannın lyonosferle enerjık çarpışması sonucu atomları lyonıze etmesıyle oluşur Harekete geçırılıp lyonıze olmuş atomlar genış spektrumlu radyasyon yayarlar En yaygın auroral ışınım 5577 nanometrelık dalgaboyu ıle beyazımsı yeşıl ışıktır Guzel pembe tonları, uyarılmış nıtrojen molekullerı yaratır Yeryuzunden bakınca aurora bir ışık perdesl gibi görunur Perde yuzlerce kılometre yukseklen başlar ve atmosferın gelen elektronları durdurabılecek kadar yoğun olduğu 100 km kadar yuksekte bıter Kalınlığı 1 km den bıraz ıncedır iyonosfere en buyuk enerjı, batı ve güney elektrojetler adı verılen bır çıft elektrık akımından gelır Bu akımlar lyonosferın alt tabakasında auroral oval boyunca uzanarak, kutup ust atmosferınde büyük çaplı ruzgârlara etken olan yoğun ısınmalara neden olurlar ırenln manyetik alanını manyetosfer adı e yarıçapı uzaklığa ıter Gece yuzunde Ise rukler Guneş ruzgârlarının manyetik bır ağlanabılır (reconnectıon) Guneş ruzgâr ındakı manyetik alan çızgıleh yerkureye loid adıyla bllinen plazma yığınlanm