Katalog

S A 6 Ll K Şeker hastalarına daha fazla ozgurluk Yeni gelişmeler sayesinde hastaların hareket yeteneklerl arttı. ISAAC ASIMOV Yeredüşenay Yeryüzünün uydusu Ay'ın ve Mars'ın uydusu Phobos'u bekleyen gelecek... Çeviri: Fatma Artunkal ımbılır nıce çocuk gökyuzune bakıp sormuştur Ay nıçın yere duşmuyor? Duşmez tabıı Tam tersıne Bızden uzaklaşıp duruyor Ama duşen başka aylar yok değıl Kanarya Adaları'ndakı bır gözlemevınde 1988 sonlarına doğru uç Ingılız astronomu, Mars'ın aylarından bıri olan Phobos'un hareketlerını ızlemışler ve bu ayın şaka maka sahıden duştuğunu saptamışlar S eker hastalığının tedavısı son yıllarda temelden değıştı Böylece şeker hastaları buyuk bır özgurluğe kavuştular, ancak hastalık ve gelecek konusundakı # sorumlulukları da buyuk çapta arttı Eskıden ınsulın şırıngaları ve öğunler, şeker hastasının hareketlılığını önemlı ölçude sınırlandıran bır zaman planı çerçevesınde gerçekleştırılırken, şımdı ınsulın tek tek hastaların ıhtıyaçlarına göre uygulanıyor Hormon ne denlı sık şırınga edılırse, yemek yeme ve bedensel faalıyetler o oranda daha az gereklı Ancak bu terapı, hastaların, ınsulın ıhtıyaçlarını doğru değerlendırebılmelerı ıçın eğıtılmelerını gerektırıyor Her gun test çubuklarıyla kanşekerlerını bırkaç kez ölçmelerı gerek Renk skalası metabolızmanın durumu konusunda kesın bılgı verıyor Cenevre ve Düsseldorf'dakı unıversıte klınıklerınde ınsulıne muhtaç şeker hastalarının eğıtımı ıle ılgılı terapı programları gelıştırıldı ve başarıyla uygulanmaya başlandı Ancak bu konuda kaydedılen önemlı ılerlemelere rağmen eğıtım olanakları ıhtıyaçları karşılamaktan henuz uzak Örneğın Federal Almanya'da sureklı ınsulın kullanmak zorunda olan 600 000 şeker hastası var Sayıları hızla artıyor Bu, genç şeker hastaları (Tıp 1) ıçın olduğu kadar yaşlı şeker hastaları (Tıp 2) ıçın de geçerlı Gençlerde gorulen şeker hastalığı çocukluk dönemınde ya da yetışkınlerde 50 yaşa dek ortaya çıkıyor Bu hastaların hemen ınsulıne ıhtıyaçları var Yaşlılarda görulen şeker hastalığı 60 yaş cıvarında ortaya çıkıyor Bu hastalardakı kan konsantrasyonunu çoğu durumda dıyet ve kılo kaybıyla normalleştırmek mumkun Ancak bu hastalar genelınde ılaçlarla, oral antıdıabetıkalarla tedavı edılıyor Bunlar pankreasta bulunan in8ulını harekete geçırdıklerınden ayrıca şırıngaya gerek duyulmuyor Insulıne muhtaç Tıp 2'ye ait yaşlı şeker hastalarının sayısında da mutlak bır artış beklenıyor Çunku bellı bır sure sonra dıyet ve ılaçlar etkısız hale gelınce, bunlar da ınsulın şırıngalara muhtaç oluyorlar Özellıkle bu grup son yıllarda gelıştırılen ınsulın kalemlerınden yararlanabılıyor Bu kalemlerı (pens) kullanmak kolay olduğu gıbı, dozajın doğru saptanmasını da sağlıyorlar Seçılen mıktarı optık ya da akustık bır sınyal ya da dokunarak kontrol etmek mumkun Kısa ve bırkaç kez kullanılabılen ığnelerle hemen hemen hıç acı vermeyen enjeksıyonlar gerçekleştırılebıhyor Farklı ınsuhnlere ıhtıyaç duyulduğunda da ıkı kalem kullanılabılıyor Genç şeker hastalarının terapısınde kurallara tam uymak gerekırken, yaşlı hastalarda daha ıhtıyatlı davranmakta yarar var Çunku yaşlı hastalar Içln önemli olan, yaşam kalıtelerını sınırlandırmamak Bu, özellıkle 70 ve 70 yaşın uzerınde olan hastalar ıçın geçerlı Böylesıne geç ortaya çıkan şeker hastalığı zaten ömru kısaltmıyor Damar hastalıkları genellıkle var, sınır ve görme bozukluklarının meydana gelme olasılığı yok gıbı Bu nedenle, bu terapıde hastalığın yol açtığı sınırlandırmalardan kaçınmak gerek Bır yandan susuzluk, kaşınma, guçsuzluk ve enfeksıyonlara karşı mucadele edılırken, terapının komplıkasyonlara yol açmamasına da dıkkat edılmelı Nıtekım, yetmış yaşın uzerındekı şeker hastalarının yuzde 50'sınde kan şekerı çok duşuk çıkıyor Uzmanlar özellıkle yaşlı hastalarda kesın yasaklardan kaçınmak gerektığını belırtıyor örneğın, yetmlş beş yaşında blr kadına hattada bir kez kahve Içmeslnl yasaklayarak, onu toplumsal ılışkılerden soyutlamanın tumuyle anlamsız olduğuna dıkkat çekılıyor (s.n.) K Gelın, once kendı Ayımızı ele alalım Ay Dunya'nın etrafında bır yörungede döner ve şayet bu yörunge tam daıre olsaydı, Dunya da tam daıre olsaydı, dışarıdan da hıçbır etkı olmasaydı, o zaman Ay, bu yörungede hıçbır değışıklığe uğramaksızın belırsiz sure kalırdı Ama ne var kı Ay, Dunya'nın yakınından geçerken daha kuvvetlı, uzağından geçerken ıse daha az kuvvetlı bır çekım yapar ve bu çekım farklılığı, med ıle cezır olayını yaratır kı buna "med etkısı" denır Ay'ın med etkısı sonucunda Dunya yuzeyının zıt taraflarında bır çıkıntı oluşur Ay, bu çıkıntıyı çeker, çıkıntı da Ay'ı çeker Ancak Dunya eksenı etrafında bır gunde dönerken Ay, Dunya'nın etrafında 27 1/3 gunde döner Bunun anlamı, bu çıkıntının Dunya'nın dönuşunun peşınden çekıldığı, yanı her zaman ıçın Ay'ın bırazcık önunden gıttığıdır Demek kı Ay, çıkıntıyı kendıne doğru çekıyor, bu suretle Dunya'nın dönuşunu yavaşlatma eğılımı gösterıyor, çıkıntı da Ay'ı çekıp onun dönuşunu hızlandırma eğılımı gösterıyor etmek mumkun değıldır, çunku çok azdır, ama burada da damlaya damlaya gol olur Örneğın Ay, Dunya'dan görulduğu kadarı ıle Guneş'le aynı buyuklukte, yassı, daıresel bır cısımdır Dolayısıyla arada bır Ay, Guneş'ın onune gelır (Dunya'dan görulduğu halıyle) ve bızler de harıka bır tam Guneş tutulması seyrederız Ne kı Ay, Dunya'dan uzaklaştıkça göze görunen daıresel cısmı kuçulur, Guneş'ınkı ıse aynı kalır 750 mılyon yıl sonra Ay, öylesıne kuçuk gözukecek kı hıçbır zaman tam Guneş tutulması olmayacak zıra Ay'ın daıresel cısmı Guneş'ı hıçbır zaman tam olarak kapatmayacak Ama bence boyle bır şeye uzulmek ıçın acele etmesek de olur Pekı ya Phobos'un, Mars'ın uydusunun durumu nedır? Phobos, en uzun çapı 17 mıl olan kuçuk, patatese benzer bır cısımdır Phobos, Mars'ın etrafında yuzeyden sadece 5 840 mıl kadar yukseklıkte döner Phobos da bır med etkısı yaparak Mars'ın yuzeyınde bır çıkıntıya yol açar Ne KI Phobos, bızım Ayımızdan çok daha kuçuk olduğu ıçın daha kuçuk bır çıkıntıya neden olur ve Mars'ın uzerındekı etkısı de kuçuktur Ama Mars'ın uzerındekı mınık çıkıntının mınık uydu uzerındekı etkısı muazzam olur Mars, kendı eksenı etrafında 24 1/2 saatte döner Phobos ıse Mars'a o kadar yakındır kı (bızım Ayımızın bıze yakınlığından çok daha fazla), Mars'ın etrafında dönuşunu 7 65 saat ıçınde tamamlayıverır Phobos, Mars'ın yuzeyının onu sıra koşar, batıdan doğup doğuda batar Mars'ın önü sıra gıttığınden, yol açtığı çıkıntıdan hafıfçe daha önde olma eğılımındedır, dolayısıyla Phobos'un yerçekım gucu, Mars'ın hareketını azıcık hızlandmr, çıkıntı ıse Phobos'u kendıne doğru çekerek onu yavaşlatır Ve dönuş hızı azaldıkça Phobos Mars'a doğru duşer Her yıl Phobos, Mars'a 1 5 ınç kadar yaklaşmakta, dönuş suresı ıse sanıyenın bırkaç yuzde bırı nıspetınde azalmaktadır Geçen yıl sonlarında Kanarya Adaları'nda yapılan gözlemler, son on yılda Phobos'un Mars'a tam 14 ınç daha yakınlaştığını göstermıştır Phobos, Mars'a yakınlaştıkça çıkıntı buyur ve uydu o nıspette daha buyuk bır hızla ırtıfa kaybeder Sonunda Mars'a lyıce yaklaştığında, Mars'ın yoğunlaşan yerçekım alanı, Phobos'u parçalara ayıracak, bu parçalar yağmur gıbı Mars'ın uzerıne yağacaktır Phobos, Mars'ın etrafında belkı de mılyarlarca yıldır dönuyor ve bız şımdı onu hayatının son demlerınde görmek gıbı heyecan verıcı bır şansa sahıbıa Ne var kı bır astronoma kısa gelen bu son demler bıle bızlere pek öyle kısa gelmeyebılır Phobos'un parçalanıp duşmesı, aşağı yukarı 38 mılyon yı! sonra olacaktır Yanı gözunuzu yumup nefesınızı tutmanıza gerek yok (Copyrlght CAPS) Düşen uydu 1 saniye uzuyor Bu etkı, fevkalade kuçuk olmakla bırlıkte ölçulebılır Bu med etkısı nedenıyle Dunya'nın bır gunu, her 62 500 yılda blr saniye daha uzar Gerçı bu bızı yaşam suremız ıçınde, hatta bugune kadarkı butun uygarlık suresı ıçınde hıssedılır bıçımde etkılemez, ama damlaya damlaya gol olur Dört yuz mılyon yıl önce bır gun yalnızca 22 saat 13 daklka uzunluğundaydı, dolayısıyla da bır yılda 395 gun vardı (yılın uzunluğu med etkısıyle değışmez) Nıtekım fosilleşmlş mercan kalıntıları bunu doğrulamıştır Mercanlardakı kalsıyum tabakası, tıpkı ağaçların halkaları gıbı her gun buyur, bu buyume gunduzün geceye nıspetle, yazları da kışa nıspetle daha hızlıdır, 400 mılyon yıl yaşındakı mercan fosıllerı, o zamanlar bır gunun daha kısa olduğunu tartışmaya yer bırakmayacak açıklıkla gösterıyor Aynı şekılde çıkıntının çekımı nedenıyle bıraz daha hızlı harekete zorlanan Ay da bu hızlı hareketten dolayı azıcık dışa doğru şışkınlık yapan bır yörunge kazanır Ay'ın her bır dönuşunden sonra bu şışkınlık, dunyadan bır ınç'ın (1 ınç = 2 54 cm ) onda bırı kadar daha fazla uzaklaşır Her dönuşte bunu fark