Katalog

J EOFİZİ K Mars'ın suları nereye gitti? Mars'taki nehirler ortadan kaybolalı çok zaman geçmiş olmasına karşın, bilimerleri Mars toprağında büyük su kütleleri olduğuna inanıyorlar. özet çeviri: Gülşat Aygen d n berı (Marıner 9) herI * m A k e s Mars'ın kum tepecıklerıyle kaplı bır çöl olduğunu bılıyor Mars1 ın jeolojık tarıhınde suyun bellrli bir rol oynadığı da oldukça açık Ancak bu rolun ne denlı önemlı olduğu henuz tartışılmakta Kımyasal bulgular Mars'ta çok az suyun bulunabıleceğını göstermesıne karşın, belırlı bölgelere şoyle bır bakmak bıle, su ve buz hareketlerını kanıtlayıcı verıler sağlar Gezegenın ustundekı şekıllerı oluşturmak ıçın ne kadar su gerektığını saptamaya çalışan bılımerlerıne göre Mars "ıslak" bır gezegen Ayrıca, buyuk olasılıkla, geçmışte dunyaya şu andakınden çok benzıyordu Once Mars'ta bu göruntuyu hangı guçlerın oluşturduğunu, sonra da gezegenın ıklım özellıklerını anlamak gerek Marıne 9 sayesınde saptanabılen en belırgın Mars oluşumlarından bırı kanallar. Kara ustundekı akıntılara benzeyen kanallar gezegenın belırlı bölgelerıne egemen durumda Mars kanalları çok çeşıtlılık göstermekle beraber genel olarak ıkı kategorıye ayrılır (Suyun fazla akışına bağlı) kanallar ve vadi slstemlerl. 14 000 yıl önce, VVashıngton'un doğusunda buzla kaplı devasa bır gölun ust buz tabakası kırılınca, suların çok hızlı bır akıntıyla aktığı bılınıyor Sular çekılınce gerıde Mars kanallarını çağrıştıran kanallarla yarılmış bır kara parçası kalmış Bunlarla Mars kanalları arasındakı temel fark boyutları Mars'takıler o kadar buyuk kı, bılımerlerı bunların bugunun soğuk Mars'ında bıle oluşabıleceğını duşunuyorlar Sıvı su bugunku Mars atmosferıyle karşılaşınca donar, ama gezegenın derınlıklerınden gelen suyun olağanustu sıcaklığı, akıntının donmadan önce yuzlerce mıl ılerlemesını sağlayabılır Kanallar Mars'ta suyun bır zarrfanlar buyuk kutleler halınde aktığını göstermekle beraber, eskı ıklımler konusunda bızı aydınlatmıyor Mars'taki vadılerın yapısı da dunyadakılerden farklı Bu farklılık, vadılerı oyanın yağmur veya erıyen karlar değıl, yuzey akıntıları olmasına dayanıyor Bu çok eskı vadı sıstemlerının gezegenın en eskı jeolojık dönemlerınde oluştuğu sanıhyor Gezegen leologlarının çoğu Mars ıklımınln çok soğuk, atmosferının çok ınce olması nedenıyle vadilerın bugun oluşamayacağı kanısında Bu saptama doğruysa, Mars ıklımının bır zamanlar daha sıcak olduğunu duşunmek yanlış olmayacaktır Bu sıcak dönemı yaratanbugun dunyayı da ısıtmakta olduğu sanılan sera etklsl olabılır Sera etkısı yoğun CO2 ıçeren eskı Mars atmosfenne bağlanabilır 3 5 mılyardan genç vadı sıstemlerı bulunmaması bu dönemın kısa surduğunu göstermekte Suyun surukledığı tortuların fızıksel, Su buzu ve kuru buz, Mars'ın guney kutbunda kanşıyor Burada sıcaklı kuzey kutbundakinden daha duşuk Mars nehirleri mi? Mars'taki kanallar, yeryuzundekı su sıstemlerınden farklı olarak, kendilerıne akan ırmaklardan yoksundur, doğrudan yerden fışkırmışa benzerler Uzak mesafelere kadar aktıktan sonra bıle bu kanallar bıldığımız nehırlere benzemezler Daha çok felaket nıtelıklı su taşkınlarının oluşturduğu şekıllere benzerler So/da, yeraltı suyu, Mangala Irmağı'nın doğusunda vadıler oluşturarak akıyor kımyasal ve bıyolojık analızı o dönemın koşullarını aydınlattığı ıçın su kanalları ve vadı sıstemlerı bilimerleri ıçın buyuk onem taşımakta Dunya hakkında bildlklerimlzln çoğu aynı yöntemle sağlanmıştır. Vıkıng'ın çektığı fotoğraflarda asırlar önce akıntılarla yarıldığı belırgın olan Mars1 ın bu tur tortu araştırmaları açısından zengın olduğu sanılmakta Bu araştırmalar ıçın önce, çok eski dönemlere aıt, ustu buz tabakasıyla kaplı su kutlelennın bulunabıleceğı yerler aranmalıdır Bu tur buzla kaplı goller, Ounya'da Antartıka'nın Kara Vadılerı'nde de vardır Kara Vadıler'ın ısısı 50°F ıle 40°F arasında değışır, yıllık ortalama ısısı 5°F'dır Isının duşukluğune karşın, ustu daımı 34 metrelık bır buz tabakasıyla kaplı olan göl sıvı durumdadır Yaz aylarında göle akıntılar olabılır ancak gölden dışarı akıntı söz konusu değıldır Su kaybetmenın tek yolu yuzeyden buharlaşmadır Göllerın tamamen donrramasının asıl nedenı de yeraltından ve dışarıdan gelen suların taşıdığı ısıdır Mars'ta yuzyıllar önce varlığı olası göller de aynı şekılde, dış ısı ne kadar duşerse duşsun sıvı su ıçermış olabılırler Bu göller Mars'ın kımyasal yapısı hakkında verı sağlayabılırler Eğer eskıden atmosferde yoğun CO2 bulunduysa şımdı bu CO2 nerede olabılır? Bugun atmosferde ve kutuplarda çok az CO2 var ve yapılan hesaplara göre uzaya yayılan miktar daha da az Bu buyuk mıktardakı CCVnın depolanabıleceğı ıdeal yerlerden bırı karbonat kayaları. Karbonat kayalarının oluşabıleceğı fdeal ortam Ise göller! Suda erıyen CO2 kayalarla reaksıyona gırerek karbon, kalsıyum ve Magnezyum lyonları taşıyan bır bıleşık oluşturur (Yeryuzundekı kıreçtaşı ve dolomı gıbı) Dunya'nın orıjınal COÎ'I şu anda suyun altın da oluşmuş karbonat kayalarındadır Aynı şey Mars'ta da söz konusu olabılır Şu anda Mars koşulları yaşama hıç uygun değıl Tarıhının erken dönemlerınde dunyaya bugunkunden çok benzedığı duşunulduğunden artık Mars'ta geçmfşin yaşam izleıi aranıyor Kaya gibi su Mars'ta şu anda su var mı? Bilimerleri olduğunu ancak suyu emen toprağın donmuş durumda bulunduğunu sanıyorlar Bu buz depolarını bugun saptamak ıçın, 1) Temel termodınamığı kullanarak suyun nerelerde bulunabıleceğını hesaplamak, 2) Buz şekıllı özellıkler taşıyan kara parçaları aramak, 3) Toprakta buzu aletlerle aramak llk ıkı yöntem denendığınde benzer sonuçlar elde edıldı Uçuncu ıse 1992'de ABD tarafından fırlatılacak Mars Observer tarafından gerçekleştırılecek Sulu Mars toprağının yuzlerce metre de rlnlığe kadar donmuş olduğu doğruysa, gezegenın derınlıklerınden gelen suyu su buharına dönuşturebılır Su buharı atmosferde UV radyasyonla parçalanıp uzaya kaçar Gezegenın ekvatoral bolgelerınde de rınlıklerındekı suyun bugune kadar bu şe kılde yok olduğu kabul edılse dahı kuzey ve guney kutuplarda yuzeye yakın buz bulunması kuvvetle olasıdır Mars'taki su, yuzeye 1 metre yakınsa robotların örnek alması zor olmayacak Aksı koşulda bazı teknıklerın kullanılması zorunlu Örneğın gammaışın spektroskopı Gezegende bulunan atom çekırdeklerıne özgu enerjıler gamma ışınları yansıtırlar Bu ışınlar yoluyla gezegenın yuzey maddelerı belırlenebılır (Astronomy, ağustos '89)