Katalog

Y Ü K S E K E N E R J İ F İ Z İ 6 İ BİR P O R T R E protonların, ıçınde uç tane kuvark olan bır torba gıbı davrandıklarını, yanı dolaylı olarak kuvarkları görmek olanaklı kılınmakta Fakat kuvarkları alıp, tek başına ızole edıp, "işte bu kuvarktır!" demek, olanaklı değildır Kuvarklar arasındakı kuvvetlerı lanımlayan teorıye kuantum renk dınamiği (QCDquantum chromodynamlcs) adı verılmekte Bu teorıye gore, her kuvark turu, uç de ğışık renkte olabılmekte Şıddetlı kuvvetle rın taşıyıcısı parçacıklar olarak yukarıda sozunu ettığımız gluonlar da renk kuantum sa yısı taşırlar Bır gluon alan (ya da veren) kuvarkın rengı değışır Elektromanyetık kuvvetın taşıyıcısı fotonların aksıne, gluonlar bırbırlerı ıle de etkıleşırler Bu nedenle de gluonların taşıdığı kuvvetlerın yakından ta nınan dığer kuvvetlerden çok farklı fızıksel ozellıklerı var Nasıl kuvarklar doğrudan gözlenemıyorlarsa, aynı bıçımde gluonlar da doğrudan gozlenemıyorlar Bu olguya da renk hapsi varsayımı denıyor Büyük birleşme teorileri Soru: Parçacık fiziğlnin önundekl en temel iş, buyuk bırleştırme teorileri. Bu konuda neler soylemek ıstersınlz? Derell: Bu noktada söylenebılecekler daha çok spekulatıf, deneylerlo kanıtlanması gereken ongoruler gözuyle bakılacak nıtelikte şeyler Şıddetlı kuvvetler ıle elektrozayıf kuvvetlerı buyuk blrleştirme teorileri (GUTGrand Unifled Theorles) adı verılen teonler kapsamında bırleştırmek ıçın çalışmalar yapılıyor Buyuk bırleştırme teorllerlnın en ılgınç ongorusu, protonun son derece yavaş bır bozunuma uğraması olasılığı Bız protonu, şu ana kadar, hep kararlı bir parçacık olarak duşunduk Doğada bıldiğımız kararlı parçacıklar da elektron ve proton Fakat bırleştırme modellerınde, protonların son derece yavaş bır bıçımde leptonlara bozunması gerektığı ılerı surulmektedır Bu öngöruyu sınamak ıçın, dunyanın pek çok ulkesınde, çok derın maden kuyuları ıçınde deneyler yapılmakta Ancak henuz, hıçbır olumlu sonuç bıldırılmedı Fakat proton bozunumu gözlenırse bunun çok önemlı so nuçları olacak Eğer böyle bır bozunumun varlığı gözlenırse öncelıkle evrenın yapısı hakkında bılgı edınılmış olacak örneğın, evrenın son evrelerınde tum maddenın leptonlardan ıbaret kalacağı, buna dayanılarak söylenebılecek Proton bozunumunun yardımcı olabıleceğı bır dığer konu, evrenın oluşumuna ılışkın olarak, evrendekı maddeantımadde dengesızlığını açıklamak Evrendekı kararlı madde, antımaddedeğıl, madde Yanı evrende, proton da var, antıproton da, elektron da var pozıtron da Ancak, olağan durumlarda, proton ve elektron var Pozlfron ve antıprotonun oluşması, ancak hızlandırıcılarda ya da ola ğandışı koşullarda olanaklı Dolayısıyla, evrende bır maddeantımadde dengesızlığı var Bunun nasıl oluştuğu konusunda bırtakım fı kırler de var tabıı Eğer evren buyuk patlama (bıg bang) ıle bır noktadan evrımıne başlamışsa, buyuk patlama anında, evrenın madde yoğunluğu toplam enerjısı ile sıcaklığı son derece buyuk, sonsuza yaklaşan değerlendırme olacaktır Bu koşullar altında, bugun hızlandırıcılarda gözlenebılen olaylar olağanlaşacağından, buyuk bırleştırme teorileri geçerlık kazanacaktır "Buyuk patlama anında maddenln yapısı nedlr? Kuvvetler nelerdir?" dıye sorduğumuzda, ger çekten buyuk bırleştırme teorılerınden elde ettığimız verılen kullanmak zorundayız Bu koşullar altında protonlarla antıprotonların değışık hızlarla bozundukları varsayılırsa, evrende gözlenen maddeantımadde dengesızlığı de kendıhğınden açıklanır Antıprotonlar protonlardan daha hızlı bozunuyorlarsa, evrenın ılk evresınde antıprotonlar daha çok bozunacaklar, bu nedenle de daha ılerı evrelerde antıprotonlar gıtmış ve daha çok proton kalmış oiâCSİC Soru: Kendi çalışmalarınızı da kısaca özetler mislniz? Derelı Parçacık fızığınde bırleştırme teorılerınden bır sonrakı adımın ne olması gerektığı konusunda ılgınç bır önerı, supersimetri denen yaklaşım Supersımetrı, kökenı ortaçağa dek uzanan, maddekuvvet alanı ıkılığını aşma yaklaşımı Şımdıye kadar so zunu ettığımız maddeyı oluşturan parçacık ve kuvvetlerın taşıyıcısı parçacıklardı Bu ıkı tur parçacığın, aynı bır nokta parçacığın değışık koşullar altındakı değışık görunumlerı olduğunu duşunursek, supersımetrık teorılere ulaşmış oluruz Bu teonler, şu anda, sadece akademık ılgı çekmekteler Çunku deneysel olarak kanıtlanmaları çok uzak bır olasılık, buyuk patlama anında, belkı, supersımetrı koşulları oluşmuş olabılır ve bu dene yı bır daha tekrarlama olanağımız da yok Supersımetrı fıkrı, bırleşık modeller kurmanın yanı sıra bır klasık alan teorısı olan Eınsteln'ın kutleçekım teorlsi Ile buyuk bırleştırme modelerını kaynaştırmaya yardımcı olmakta 1976 yılında ınşa edılen superkıtleçekımı teorısı son yılların en önemlı teorık gelışmelennden bırıdır İşte bu teorıde, mad deye ve kuvvetlere karşılık gelen parçacıkları, bu teorı çerçevesındekı parçacıklarla özdeşleştırerek tek bır teorı kapsamında anlat mak, açıklamak olanaklı olacakmış gıbı gözukmektedir Bu teorının geçerlı olabıleceğı enerjı olçeklerı Plank ölçeğıne (1033 cm) çok yakın Başarısı ıçın uzerınde çalışılmalı Kuvarklarla leptonların daha alt parçaları olup olmadığı, bu konuda önemlı Bu teorlk keşfin yapıldıgı yıl 1976 Ben 1977 yılında, bu teorıyı keşfeden fızıkçılerden bırının yanında çalışmaya gıttım, ABD'ye, Brandıes Unıversıtesı ne Stanley Deser'ın yanına Ilk çalışmaların ıçınde oldum Bu konuda makaleler yazdım 19771978 de Vıyana Unıver sıtesı Teorık Fızık Enstıtusu'nde EınsteınMemorıalFoundation bursıyerı olarak superkıtleçekımı semınerlerı verdım Konuyla ılgım halen surmekte 19801981 yıllarında Ingıltere'de bulunduğum dönemde, genışletılmış superkıtleçekımı teorılerının 11 boyutlu uzayzamanlarda ınşa edılmelerınden sonra, dört boyutlu gerçek uzayzamanlara ın dırgenmelerı uzerıne çalıştım Bu konularda, Turkıye'de dört doktora tezı rie ıkı uzmanlık tezıne danışmanlık yaptım Yayınlarım superkıtleçekımı kutleçekımı ve bırleşık alan teorileri uzerıne Son yıllarda superstring (supersiclm) ve supermembrane(superzar) modellerıyle ılgılenıyorum n (1) Beta bozunu, blr nötronun, proton, elekron ve antinötrlnoya bozunması olayıdır Bu olay sonucu, çeklrdektekl notron, proton sayıları değiştiğinden, bu bir radyoaktlf bozunumdur. Evrensel bir deha: İbni Sina Bilgeler bilgesi İbni Slna bilimin gelişmesinde aklı, deney ve gözlemin bütünlüğünü savunur. tsmail Murat elsefe, mantık, fızık, matematık, gökbılım, muzık, tıp ve başka bırçok bılım dalıyla öylesıne kaynaştım kı çevremde bu konularda benı aşabılecek kımse yok" Bılim dunyasını yuzyıllar boyu ışığıyla aydınlatan bilgeler bılgesı İbni Sına, bılgısının ve duşunce gucunun kapsamı ve derınlığını boyle tanımlıyor Dönemının bılım ve felsefe bırıkımını her yanıyla özumledığınden kuşku yok İbni Sına (9801037) 57 yıllık ömrunde şıırden tıbba, muzıkten felsefeye, matematıkten gökbılıme değın çok çeşıtlı alanlarda kuramsal ve pratık çalışmalar yapmış, Orta Asya ve Iran'ı karış karış gezmış On sekız yaşına kadar dönemın bıhmlerınde doruğa ulaşmış, unlu hekımlere bıle ders vermeye başlamış, Buhara Emırl'nı tedavı etmekle görevlendırılmış, dıllere destan Buhara Kıtaplığı'nda bılgısını pekıştırmış ve bu kıtaplık yanarak kul olduğunda devrın aydınlarına "Bılgelık Tapınağı (Buhara Kıtaplığı) yandı ama yanmadan once zaten bilgeler bılgesının beynıne taşınmışt ı " dedlrtmıştır Bın sekız yıl önce ağustos 980 tarıhınde gunumuzde Özbekıstan sınırları ıçınde kalan Buhara kentının Afsena Koyu'nde doğdu İbni Sına Belh şehrınde memur Abdullah oğlu, Afşenalı köylu kızı Sıtare1 den olma ibni Sına'nın yaşamöykusune bakıldığında hareketlı ve seruvenlı bır hayatı olduğu göruluyor Duşunsel seruvenıne eşlık eden hareketlı bır yaşam Yaşam öykusune baktığımızda ' sarayına davet edıldı Orada ıle tanıştı tarafından hımaye edıldı nedeniyle kaçtı hukumdarına kaçtı" ıfadelerının sık kullanıldığını göruyoruz Böylesıne maceralı bır sürgıt ıçınde tek başına bu denlı yucelmesıne şaşırmamak elde değıl islam dünyasının ıçın ıçın kaynadığı bır krız dönemınde (9801037) en zor koşullarda ibni Sına gıbı bır dehanın ortaya çıkışı kuşkusuz bılım tarıhı yönunden derınlığıne mcelenmesı gereken bır olgu F İbni Slna'yı (Avıcenna, Lat) ortada 'Tıbbın kralı" olarak eskı Yunan'ın unlu hekimleri Galeson ve Hİpokrat'la bırlıkte gösteren ortaçağa ait bır faş baskısı İbni Sına'nın Arapça ve Farsça olarak kaleme aldığı en az 276 yapıtı olduğu sanılmakta Kataloglarda 160 kıtabı yer almakta Kuşkusuz bunlar arasında en un lusu, coğraft sınırları ve zamanı aşarak İbni Sına'nın evrenselleşmesıne en buyuk kat kıyı yapan "Kıtab el Kanun Fıttıb'dır (Tıp Ka nunu) Batı dunyasında 'Canon medıcınae' adıyla bılınen 5 cıltlık bu yapıt, Latınceye çevrılerek 17 yuzyıla kadar Avrupa tıp okullarında ders kıtabı olarak okutulmuştur ElKanun'da donemın uygarlıklarına ılışkın tıp bılgılerının eşsız bır sentezıne gıdılmıştır Onıkıncı yuzyılda Gerard de Cremone tarafından Latınceye çevrılmesınden sonra, matbaanın bulunmasıyla Kanun, Incıl'den sonra en çok basılan kıtap durumuna gelmıştır Kanun, tıp bılgısının yanı sıra yazarının olaylara bakış açısını ve çozumleme yeteneğını de yansıtmaktadır Ansıklopedık bır yöntemle kaleme alınan Kanun, kuvvetlı bır sıstematığe sahıptır Bölumler ve altbölumlerden oluşur Yapıtta dönemın bılınen butun hastalıklarının semptomları yer almaktadır Kanun'un ne kadar buyuk bır yapıt olduğunu anlamak ıçın dönemın tıbbına yaptığı katkılardan ornek vermek gerekır Sozgelımı beyın damarlannd'akı tıkanmalat veya kanamalardan ılerı gelen ınmeler, menenjıt, şeker hastalığı ve sarıhğın nedenlerı ılk defa bu yapıtta esaslı bır bıçımde tanımlanmıştır Kıtapta psıkıyatrıye de yer verılmış, melankolı, uykusuzluk, unutkanlık gıbı ruhsal bozukluklar anlatılmıştır Tıbbı, meslekı gozlem ve ıncelemelerıyle zengınleştıren İbni Slna, bılımın gelişmesinde aklı, deney ve gözlemin butunluğunu savunur İbni Sına'nın felsefesı akıl ve deneyın ayrılmaz bırlıktelığıne dayandığından dığer Ortaçağ skolastık duşuncelerınden bu yonuyle farklıdır İbni Sına, felsefesınde Arısto ve Platon'u bırleştırmek ıster İbni Sına'nın dehasının en önemlı yanlarından bırı, onun sentezcı yeteneğıdır Buyük bılgln butun bılım dallarını blr ust dızgenin parçası olarak görme hevesı ıçındedır Nıtekım ibni Sına evrenın vucut sıvılarının, mevsımlerın, bedenın, ınsan ruhunun dörder unsurunu eşleştırıp bunldrı bır karşıtlıklar dızgesı bıçımınde duzenleyerek, etkıleşımlerını hastalıkların açıklamasında kullanmıştır (Bkz. Tablo) Bu çabada, İbni Sına'nın hastalığı ve sağlığı, çok boyutlu bır olgu olarak duşunme eğılımınde olduğunu sezıyoruz Ancak bu arayış unlu bılgını zamanla klınık gözlem ve çalışmadan bır olçude uzak duşurmuş, yĞZ.'C.T' t"rf»ktD astroloji ve soyutlamala•• «rtneltmıştır Ortaçağ Avrupası nda çok •tutubnasının bır ne^l * l b n ı Sına'nın metafızık eğılımınden olsa gerektıı b u ÖZGEÇMİŞ 1949 yılında Ankarada doğan Prof Dr. Tekın Dereli, Fen Lisesl'nln Ilk mezunlanndan. Orta Doğu Teknik Unlversitesi Flzlk Bolümu'nu bitirdlkien sonra 1976 yılında doktorasını aynı kurumdan alan Dereli, 1987 yılına kadar burada öğretlm üyellğl yaptı. 1987'de Ankara Unlversltesl Flzlk Bolumünü bltirdikten songeçti ve prolesorluğunu aldı. Derell, halen bu Universlte'dekl görevini surdürmekte. Araştırmalarmı ABD'de Yale ve Brandles, Avustıırya'da Vlyana ve ingtltere'de Lancestcr ünlveraltelerlnde de sürdürmüş bulunan Dereli, bu çalışmaları, TUBİTAKtan baslayarak, çesitli ulusal ve uluslarerss: kurum vs kuruluşlar ıle vakıfların bursları İ.'C jrcekleştirdl. 1982de TUBİTAK Bilim Teşvik Odulu aı'âü 2Z~'.\, 19881989 öğretim yılında da F.AImanya1nın Karlsruhe Üniversitesi'nde çalısacak Yurtdışındaki billm dergilerinde yayımlanmış 34, Turkçe yayımlanmış 12 makaleai bulunan Derell, evlı ve bır çocuklu. vr/ Tablo İbni Sına 'ya göre 'dört unsur' ve karşıtlıklar kuramını betımleyen çlzlm.