Katalog

TIP VE SAĞLIK KISA KISA Radyasyon, insan vücudunu nasıl etkiliyor? Y ABD'de birikmlş radyasyon dozu yüzünden kanser ölümlerl yılda 3000*1 buluyor. Ancak radyasyonun en tehlikell etklsl kanser değildlr. Genetlk değfşiklikler (mutasyon) daha tehlikelldir. Doç. Dr. ömur Akyuz Yakıt Dili Doç. Dr. Zeki Tez Dlcle Universitesı Fen Edeblyat Fakültesl Klmya Bölumu Dlyarbakır R adyasyonun ınsan uzerındekı etkılerı zaman açısından "hemen görulen" ve "sonradan belıren" olmak uzere ıkı turludur Hemen görulen etkıler 750 R'yı aşan çok ^ ek dozlarda kesın ölume götururken, ı00 R'nın altındakıler belırtılerı bır ıkı haftada tamamen yok olan rahatsızlıklara yol açarken, 25 R'nin altında, kan sayımını bıle etkılememekte ve hıçbır tıbbı test herhangı başka bır etkı olduğunu ortaya koyamamaktadır Ancak çeşıtlı, yeterınce genış ınsan gruplarının oldukça uzunca sureler ıçınde ızlenmelerıyle radyasyona maruz kalmanın bellı bır sure sonra kansere yakalanma şansını arttırdığı saptanmıştır Bu grupların başında 2 Dunya Savaşı'nda Japonya'ya atılan atom bombasından etkılenenler gelmektedır Ayrıca 1930'larda Ingıltere'de omurgaya yuksek dozda röntgen ışını vererek tedavı edılen artırıtlılerle, Nova Scotıa (Kanada) sanatoryumunda fluoroskopı muayenelerı tekrarlanan hastalarda, Ra224 şırıngasıyla kemık tedavısı gören ABD'lı kadınlarda ve böylesıne bırçok grupta yapılan ıncelemeler aynı sonuçları gerçekledığı gıbı, olduruculuğu nadır olan tıroıd ve derı kanserı olabıleceğıne de ışaret etmektedir doğal etkılere ek olarak aldığı en çok yılda 170 mR'lık radyasyon yuzunden yaklaşık 65 yıllık ömrunden 10 gun azalmaktadır 2000 yılında ABD'de nukleer guç endustrısının topluma yapacağı ek doz yılda 0,3 mR olarak tahmın edılmektedır, bunun, benzerı hesapla ınsan ömrunden azaltacağı sure ıse yarım saatten azdır öte yandan radyasyonun ınsanlarda doğurduğu tek tehlıkelı etkı kanser değıldır Gerek ureme hucrelerınde, gerekse gelışmekte olan cenınde radyasyon yuzunden oluşacak genetık değışıklıkler (mutasyon) belkı bundan daha fazla onemsenmelıdır Çeşıtlı doğal etkılerle oluşan mutasyonlar aslında yaşamın olagan parçasıdır ve aslında yer ortalama yıllık doğal radyasyon dozu 130 mR kadardır Kozmık ışınları payı 50 mR, toprak ve bınalardakı radyoaktıflığın payı 50 mR, vucuttakı toplam radyoaktıflığın verdığı 25 mR ve havadakı radyoaktıflığın payı da 5 mR dır Bunlara ek olarak çeşıtlı tıbbı gereklerle yılda alınan toplam doz 70 mR olmaktadır Dolayısıyla doğal ve tıbbı dozun yol açtığı yıllık kanser olma 7200, kusurlu doğum ıse 6000 kadar olmaktadır Öte yandan yukarda belırtılen paylar yerden yere cıddı farklılıklar gosterır Kozmık ışınların etkısı yukseklıkle ve topraktakı aktıflık yerden yere değıştığınden, örneğın Teksas'ta yılda toplam 100 mR'den Kolorado'da 250 mR'ye değışebılır Hındıstan ve Brezılya'da yılda 1500, hatta 2500 mR doğal doz alınan yerler bulunmaktadır Tek etki kanser değil Bu gozlem ve ızlemelerın sonucundan ortaya çıkan kanserden ölum sayıları yılda, bır mılyon kışıde, her 1 R başına, 1 lösemı (kan sanserı), 1,3 akcıJjer kanserı, 1,5 meme kanserı, 1 sın"dırım organları kanserı, 0,2 kemık kanserı ve butun dığer turler ıçın de tahmını toplam 1 olarak bulunmaktadır Demek kı alınan her 1 R'lık dozun bellı bır sure sonra kanserden ölume yol açma olasılığı en çok mılyonda 6 kadar olmaktadır Bu rısk lösemı ıçın çocuklarda ıkı katı olmaktayken dığer kanser turlerıne çok nadır rastlanmaktadır Ana karnında radyasyona maruz kalmasi da çocuklarda on yaşına kadar her 1 R başına yılda mılyonda 58 oranında olume yol açmaktaysa da Japon atom bombası grubunda bundan çok daha duşuk bir oran gozlenmıştır Ne olursa olsun hucre çoğalmasının en hızlı olduğu bu sureç yalnız dokuz ay surduğunden, toplumun genel kanser rıskınde bunun çok az katkısı olmaktadır Bunlar ve dığer ılgılı çalışmalar da göz önunde tutularak ICRP (Uluslararası Radyasyondan Korunma Komısyonu), genelde toplum ıçın tum nukle«r faalıyetlerınden olmasına ızın verılebılecek en yuksek dozun yılda 170 mR yi aşmamasını tavsıye etmektedir. Bunun sonucunda ABD'de, bırıkmış radyasyon dozu yuzunden kanser ölumlerı yılda 3000 gıbı olmaktadır Bu butun nufusa yayılırsa bır Amerikalının Ek 170 mR'nın, ortalama 10 gun omur kısalttığı, benzerı etkısının 240 gunu bulduğu bılınmektedır Aynı şekılde dığer etkılerın ömur kısaltmalarını şoyle sıralayabılırız Buyuk şehırde (kırsal bölge yerıne) yaşamak 1800 gun, bekâr yaşamak 1800 gun, gunde bır paket sıgara 3000 gun, 5 kılo fazlalık 500 gun, doğum kontrol hapı 30 gun, yuzerken boğulma 25 gun Ayrıca meslekı kazaların ABD'de yol açtığı ortalama ömur kısalması, sıvil havacılıkta 2 yılı, balıkçılar, kömur madenı ve ınşaat, 1,5 yılı ımalat 0,3 yılı, nukleer, yılda 5000 mR ile 0,6 yılı, yılda 500 mR ıle 0,06 yılı nukleer endustrıde maruz kalınan ortalama yıllık doz 1000 mR'nın çok altında bulunmaktadır Çeşhlı sebeplerle atmosfere karışan kukurt dıoksıt ve azot dıoksıt gazlarının en yuksek ızın verılen miktarlarının doğal mıktarlara oranları 150 ve 5 ıken radyasyon ıçın bu 1 3'te tutulmaktadır, karşılaştırmayı oldurucu mıktarların, en yuksek ızın verılen dozu oranlarıyla yaparsak 17,10000 ve 1.000 000 buluruz Yanı ne yönden bakarsak bakalım yılda 5000 Rem'e kadar radyasyon dozunun dığer tum "olağan" tehlıkelerden çok daha az zararlı olduğunu göruyoruz Genetık etkıler ıçın de bunlara benzer kıyaslamalar yapılabılır En yuksek ızın verılen dozun kusurlu doğumları ancak yuzde beş etkıleyebıleceğını görduk Tıptakı gelışmeler ıse gıttikçe daha çok genetık kusurlu ınsanın uremelerıne olanak sağlamaktadır Dolayısıyla genetık kusurların yok olma hızı gıttikçe azalmaktadır Genetık mutasyonun temel sebebı kımyasal tepkımeler olduğundan, olma olasılıkları ısı ve dığer kımyasal maddelerle yukselır Dolayısıyla yüzyıllar boyu yedıklerımızın ve aldığımız ılaçların genetık kusurlara yol açmış ve açmakta olduğunu duşunmek hıç de aykırı değılken bu soruna eğılen pek yok Isı da bu konuda etkılı olduğu ıçın gıyımımızdekı havalandırmayı arttırmak suretıyle uretım organlarımızın sıcakhğını daha duşuk duzeyde tutmak yararlı olabıhr Bır tahmıne göre eğer erkekler Iskoç eteğı gıyerlerse mutasyonların sayısı yarı yarıya azaltılabılır D öldürücü miktar akıt pılı 1839'da Ingıltere'de Sır VVıllıam Grove tarafından ıcat edılmış ve onun elektrık depolama bataryasına ılışkın başka ıcatlarından ayırt etmek ıçin 'gaz halındekı batarya" dıye adlandırılmıştır Elektrık depolama bataryalarında olduğu gıbı, yakıt pılı de elektrık elde etmek ve kımyasal yan urünler elde etmök uzere maddelerı bırleştırır öteki bataryalaKtan farklı olarak yakıt pılı, bu sureçte elektrotlarını tuketmez, bunun yerıne hucrenın dış tarafından sureklı olarak beslenen gazları (hıdroıen ve oksıjenı) kullanır Fosforık asıt gıbı bır elektrolıtın varlığında gazlar elektronlarını bırakarak ısı ve elektrık akımı uretırler ve daha sonra yan urun olarak suyu uretecek şekılde bırleşırler Bu teknolojıde yuksek hızla devınen kısımlar yoktur ve hıdrojenin oksidasyonuyla uretılen enerjınin buyuk bır kısmın dan yararlanılır Şımdılerde tıcarı prototıpler yuzde 80'lık bır verım sağlayacak şekılde çalışmaktadırlar Yaygın turbınler ıse yakıtın yakılmasıyla serbest hale geçen enerjınin yalnızca yuzde 30"unu de ğerlendırmektedırler Cambrıdge Universitesı 'nden Francıs T Bacon, 1950'lerde 5000 vvattlık bır pıl uretmıştır Yakıt pılı, GemınıV uzay aracında astronotlar ıçın elektrik gücu ve ıçme suyu sağlamak Içın 1960'larda ABD'de uzay araçlarında kullanılmak uzere uyarlanmışlardır 1970'lerde petrol ambargosu gundeme geldığınde Amerıka'da yakıt pıllerınden yaygın şekılde yararlanma konusuna ılgı artmıştır Elektrolıt olarak fosforık asit kullanan tıcarı pıllerın ılk üretımınde ıkı tur duzenek uygulamaya konmuştur Su soğutmalı (Unıted Technologıes Corporatıon) ve hava soğutmalı (VVestınghouse) sıstemler Mevcut modellerde oksi|en havadan sağlanmaktadır Hıdrojen ıse, bızzat pıl tarafından uretılen buharın kullanılarak hıdrojenin doğal gazdan sıyrılmasıyla "strıppıng" elde edılmektedır Fosforık asıt modelınden daha etkın olduğu öngorulen erımış karbonatlı ve katı oksıt yakıt pıllerının tasarımlan gelıştırilmeye çalışılmaktadır D 12 yuzunde hayatın gelışmesının ve evrımın ana etkenıdır Ancak mutasyonların %99'u kötudur ve her ne kadar kötü mutasyonlar, doğal ayıklarunayla za • man ıçınde yok olmaktaysa da ınsanlık ıçın çok hazın sonuçlar da doğurmaktadırlar Ancak, Japon atom bombası grubunda hıçbır genetık etkı saptanmamıştır Bu durumda doğal mutasyon oranının her 1 R başına yuzde bır'den daha fazla artma olasılığı çok azdır Radyasyonun kromozonlarda nasıl etkı yaptığını öncekı yazılarda ozetlemıştık Bu olgu sonucu, yukarıdada belırttığımız gıbı kozmık ışınlar topraktakı ve besınlerdekı radyoaktıflık gıbı doğal radyasyonla gen mutasyonlarının yol açtığı cıddı anormallıklerın oranı yüzde üç'tur Bunun ABD'de yol açtığı toplam kusurlu doğum yılda 100 000'dır Yılda 170 mR'lıkek dozun her yıl buna katabıleceğı sayı 5000, nükleer guç endustrısının yılda ekleyeceğı 0 3 mR'nın buna katkısı ıse, yalnız 9 kusurlu doğum olacaktır ABD'de ınsanların maruz kaldıkları Digital Gitara Ödül itarcılar ıçın gelıştırılen yeni bır synthesıser Ingılız Tasarım Konseyı ödulunu kazandı Londra'dan blr şırket tarafından tasaılanan Stepp adındakı gıtar şekıllı enstruman tamamen dıjıtal Daha öncekı gıtar synthesıser'ları, notayı elde etmek ıçın tellerın tıtreşımı esasına dayanıyordu Stepp gıtar ıse tellerle temasa geçmesı sonucunda devre oluşturan ve uzerınde ozdırençlı kaplaması olan seramık Derde aralıklarına sahıp Çalınma sırasında telın yuKarıd^ağ, ha reket etmesıyle getırılmesı sonucunda ses perdesı değışıyor Perde aralıkları boyunca uzanan teller ve sağ elın çalıştığı teller ayrıdır Bu tellerde aynı elektronık kontrol sıstemıne bağlı, ama ışlevlerı telın ne kadar kuvvetlı çekıldığıne bağlı olarak sesın kuvvetını belırlemek Tel kumelerı gıtarın gövdesınde elektronık devreyle bırleşıyor ve tek bır tel kumesı etkısı gösterıyor Klavyelı synthesıserda olduğu gıbı dıjıtal gıtar da bır duğmeye dokunularak pıyano sesınden butun bır orkestra sesıne kadar her turlu sesı çıkarmak içın programlanabılıyor (Ç.Ö.) G