Katalog

ENERJI Dünyayı her açıdan sürekli olarak izlemeliyiz 21. yüzyılda petrol krlzi lle oluşan "sınırlı dünya' kavramında gündeme gelen kömürün, enerji kaynaklarının başına geçmesi kuvvetle muhtemel. Bu arada altematlf kaynaklardan blri olan nükleer enerji Ise bozguna uğramakta. Prof. Dr. Tolga Yarman Yrd. Doç. Dr. Faruk Ağa Yarman enerji, teknik ve siyasi konjonktürü G ünumuz dunyasında tuketılen enerjının yaklaşık onda dokuzu, satılmak amacıyla uretılen "tıcarı enerjı"dır Bu enerjı, petroldoğal gazkömur uçgenı tabanında şekıllenır "Enerji sektoru", dunya polıtıkaekonomısavunmaveteknolojı arenasında en ağırlıklı seklörlerden birl sayılmaktadır ne yanaşmakta olduğu söylenebılir Altmışlardan bu yana Fransa'yı saran "Gaulleısme", giderek, Batıyı kapsayan "Tek Avrupa" kavramına dönuşurken 'Almanlarıçın, Brandt'ın "Ostpolıtık"ı Kohl ve Honecker'ın "Realpolitık" yaklaşımına açılmıştır Bu durumda ABD ve Sovyetler Bırlıği açısından ıkı yanı keskin bır kılıç gundemdedır Kılıcın bır yanı, bloklararası genlımde her bır superın, muttefıklerının enerji kaynaklarını ve dağıtım yollarını asken, siyasi ve ekonomık guvence altına almak zorunluğudur Kılıcın dığer yanı ıse, her bır superın, kendı muttefıklerıyle arasındakı rekabetı engelleme ve buradakı patronajı zayıflatmama endışesıdır llk bakışta, Batı ve Doğu Blokları arasında bazı temel farklar yok değıldır Bır kez, Batıda tıcarı rekabet daha çok kızışmış gorunmektedır, enerji alımı da, ılerı teknolojı urunlerı satımı da, lıberal yaklaşımın getırdığı tıcaret ortamında suregıtmektedır Buna karşılık Doğuda enerji ve dığer urunler tıcaretınln kuralları Comecon çerçevesınde, esneklığe yer kalmayacak şekılde belırlenmış durumdadır enerıı (kömur, petrol, doğal gaz, nukleer enerjı, keza elektrık) ıhtıyacının 1983'te uç çeyreğını sağlamakta olan Sovyetler Bırlığınin, 1982'de yaptığı bıldırımle, ızleyen yıllarda uç yıllık planlanmış sevıyenın %10'unu kırpacağını ılan etmış olmasıdır Aynı paralelde, kendı elektrık taiebını gıder mede artar gorunen rısklere rağmen, (2OOO'lı yıllarda elektrık uretımının kabaca uç çeyreğını sağlamayı hedefleyerek) nukleer enerjıye abanan Sovyetler Bırlığı'nın, fosıl kaynaklanndan ıktısat ettığını blok dışına satmayı tasarlıyor olması, çok kayda değer bulunacaktır nukleer enerjıye çok guvenılıyordu ABD'de Three Mıles Island kazası ve pe şınden gelen kuçuk aksılıklerın buyuk yankıları, özellıkle de Sovyetler Bırlığı'ndekı Çernobıl kazası, nukleerı bır sure bıle olsa tahtından ındırmış gorunmektedır Atom bombasından sonra, nukleer enerjının kontrollu bır enerjı kaynağı olarak kullanılması da asken amaçlı olmuştur Bır nukleer denızaltının ana guç kaynağı olarak gelıştırılen ılk reaktör, daha sonraları tasarımda temel değışıklıklere gıdılmeksızın tıcarıleştırılmış Attmışlı yıllarda serpılen nukleer reaktörler yetmışlı yıllarda lyıce benımsenmış Belkı de "prematur" bır doğumla piyasayı tutmuştur Ne var kı, denızaltı çerçevesınde gelıştırilen bu teknolojının, maalesef dunya platformunda bır enerji uretım seçeneğı olarak kullanılması, seçılen teknolojının zaaflarıyla, şimdi clddl tehlıkelere meydan vermektedır Doğu Bloku'nda durum Doğu Bloku'nda enerji fiyatlandırılması, dığer taraftan Batıda olduğundan farklı yapılmaktadır Comecon çerçevesınde belırlenen talep, dunya beş yıllık ' ortalamalarına" göre fıyatlandırılır Bu kanalla, dış dunyadakı dalgalanmalar Comecon'a, bır bıçımde hafıfletılerek yansımış olmaktadır örneğın Sovyetler'ın Comecon ulkelerıne sattığı petrol, (gerçek dolar olarak) 1978'de dunya fıyatlarının %53'unden, 1981'de en duşuk sevıyesı %26'ya duşmuş, oradan da, 1984'te %46'ya erışmıştir Şımdılerde ıse, dünya fıyatlarının ustunde kalan değerlerden satış yapılmaktadır1 Petrol pahalıyken, adeta, tum Doğu Bloku ödemeler dengesı gözetılmış, petrolun krıtık gunlerı atlatılınca, sınırlı kaynak bılıncıyle Sovyet kaynaklarının nadasa alınması eğılımı ortaya çıkmıştır Dolaylı bır başka sonuç da, bozulan Sovyet ekonomısının, bır olçude blok ulkelenne fatura edılmış olduğunu çaörıştırmaktadır Ote yandan, bozulan dövız dengesını duzeltmek uzere, Sovyetler Bırlığı'nın Comecon ıç pazarından, Batı Avrupa satışlarına yönelmesı şaşırtıcı olmasa gerekır, hem de ucuzlayan petrole rağmen Tabıı, enerjı tıcaret tablolarında doğal gazın artan önemi ve Sovyetler Bırlığı'nın bu alanda zengınlığl çerçevesınde, doğal gaz, kendıne petrolun yanında kolayca blr yer bulabılmektedır Konuya salt tıcaret perspeklıfınden bakıldığında, Doğu Bloku'nun artık "sudan ucuz" Ortadoğu petrolune yönelmesıne şaşılmayacaktır Avrupa ıse petrol ambargosundan dersını almış göru.ımektedır Doğu Avrupa, Sovyetler Bırlığı'nden Batı Avrupa ve Japonya ABD'den tam sıyrılmaksızın, superlere bağımlılıklarını denge polıtıkaları ve olağan flörtlerle azaltagıtmektedirler Uzun vadede, başta Fransa olmak uzere Avrupa da superleşme ıddıa ve ıstıdadındadır Enerjıden yana otonomıyı garantılemek sızın superleşme duşunulemeyeceğıne gore, örneğın Fransa'nın nukleer maceraya katlanması, bu kapsamda bir anlam ıfade etmektedır Sektörün ana konusu 1 Dünya Savaşından bu yana petrol olagelmışken, tüketıme katkısı petrolle aynı boyutlara varmış kömur, kamuoyu tartışmalarında, özellıkle kaynakların coğrafı konumundan olsa gerek, fazla bır ılgı toplayamamıştır Ama petrol krızıyle gundeme gelen "sınırlı dunya" kavramına, kömur de adeta petrolle bırlıkte hemen bıtıverecekmış gıbı dahıl edılmış, nukleer enerji ıse, boşluk doldurucu alternatıf kaynak ola rak önem kazanmıştır ABD Başkanı Jımmy Carter'ın 1977'de bızzat açıkladığı, "gaz ve petrolun bıteceğı" temasına dayalı polıtıka çerçevesınde ulusal bır "özverl savaşı" ılan etmesı sonucu, klasık olmayan enerjı kaynaklan ılgı alanına gırmıştlr Enerji dunyasında tasarruf ve rasyonel kullanım (tıpkı hırdoelektrık gıbı) artık tartışmasız yer bulmuşken, özellıkle ABD'de federal vergı muafıyet donemının 31 Aralık 1985'te sona ermesıyle, ruzgâr, guneş gıbı yenılenebilır enerji sıstemlerı arka plana ıtılmışlerdır Bır zamanın buyuk umudu fuzyon ıse, benzer "talihsızliğı" çok daha önceden yaşamıştır Anlaşılan, dönem dönem umut kaynağı olan pek çok seçenek, petrol fıyatlarıyla berabersönmuş, sel gıtmış, kum kalmıştır Or ta ve uzun vadede neyın "sel", neyın "kum" olduğunu görmek ıçınse, son yırmı yılda dunya enerji sektörunde dıle gelen kavram ve gelışmelere, tanhsel perspektıfte bır göz atıp bunları ırdelemekte yarar vardır Petrol şoku ve sonrası Petrol şoku sonrası, devasa yapılarına karşın ekonomıklık marjına haydı haydı gırmış olmakla bırlıkte, nukleer yatırımlar, özellıkle uzun suren ınşaatlar nedenıyle, elektrık talep öngorulerının oynak olduğu dönemlerde, dev şirketlerı bıle ıflasa surukleyebılecek kadar rısklı olabilmışlerdır Fazla olarak, nukleer santral yatınmlarının sermaye/yoğun olması, ınşaat aşamasındakı gecikmeler karşısında cıddı fınans sorunları yaratmaktadır Kuzey Amerıka ve Batı Avrupa'da giderek zorlaştırılan guvenlık standartları, keza santral ınşaat bölgesı sakınlerınin dırenışlerı, söz konusu gecıkmeleri kaçınılmazlaştırmaktadır Kamuoyunun tepkısı ve enerjı uretım duzeyının öngörulen talep duzeylerının çok altında kalmasıyla, 1979'dan bu yana, nıtekım, örneğın ABD de yenı reaktor sıparışlerı verılmedığı gıbı, mevcut sıparışlerın uçte ıkısı ıptal edılmış, bu uzantıda da Wall Street'te nukleer reaktor yatınmlarının fınans açısından artık guvenılır olmadığı ılan edilmıştır Benzerı durumlar, dığer sanayıleşmış ulkeler ıçın de söz konusudur öngörulen ılerı reaktor teknolojısıne dönuk uğraşlar Fransa'da harıç, genel olarak tavsamıştır Nukleer teknolojı hız kaybetmıştır Mevcut teknolojı, (nukleer artık sorunu dahıl) bırçok zaafını aşarak, ancak toparlanabılecektır Bu bağlamda, nukleer teknolojıde eksperleşmış kuruluşların, doğası ıtıbarıyle guvenılır ("ınherently safe") ve kuçuk reaktör tasarımları kayda değer bulunacaktır öte yandan, alışılmamış enerjı kaynakları, başta guneş ve ruzgâr, enerjı krızı dönemlerınde buyuk teşvık görmuşler, çevre sağlığı nedenıyle kıtlelerın sempatısını toplamışlar ve tabır caız ıse "bır yerlere" gelmışlerdır Bununla beraber, duşen petrol fıyatları, bu seçeneklere atfedılen teşvık ve desteğı de genelde duşurmuştur Zaten, dunya enerjı tablosuna bunların kat kılarının yuzde bırkaçlar mertebesınde artması bıle, orta vadelı hedeflerden sayılabıleceğınden, kısa vadedekı sınırlı uygulamalar şımdı daha da sınırlı kalacak, orta vadelı Enerjl bağımlılığı Nıhayet, bırde bloklararası tıcaret söz kc~ nusudur Elbette örneğın ABD, Avrupalı muttefıklerının Sovyetler'le enerjı alış verışını, ekonomik bağımlılığın arttığı ve ılerıde sıyası bağımlılığa dönuşebıleceğı duşuncesıyle, hoş karşılamıyor gorunmektedır Farklılaşan siyasi bır ortam, sebepsonuç analızınde çok aldatıcı olabılmektedır Örneğın, yetmışlı yılların başında Batılı ıstıhbarat örgutlerının, "enerjı fakırı olması nedenıyle Sovyetler Bırlığı'nın Ortadoğu'ya yöneldığı yolundakı" raporları, seksenlı yılların başında bu ulkenın "zengın enerjı kaynaklarının satışıyla hem döviz sağladığı hem de Batı Avrupa ekonomıstn! önemlı öiçude kendıne bağımlı kıldığı" temalı raporlarına dönuşmuştur Geçen yıllar, bu son yorumu şımdılık destekler gorunmektedır Nıtekım Sovyetler Bırlığı , Batı Avrupa'nın petrol tuketımının 1973'te sadece %5'ını sağlarken, 1984'te bunu uçe katlayarak %15'ını sağlar duruma gelmıştır Enerjı tablosunda, giderek ağırlık kazanan doğal gaz Içın hamle daha da çarpıcıdır, söz konusu katkı payı bu sektörde 1973'te %09 ıken, 1984'te %15'e fırlamıştır Gerçı duşen petrol fıyatları, genışleyen SovyetBatı tıcaretını son ıkı yılda bır mıktar baltalamıştır Ama bu, bıraz da Comecon'un buyume hızındakı yavaşlamadan ılerı gelıyor olabılecektır Çarpıcı olan, kendı muttefıklerinin toplam Petrol ve dünya siyasi dengelerl Tablomuza şöyle bır bakıldığında Kuzey Amerıka Batı Avrupa, Japonya, Avustralya ve Yenı Zelanda, tum talebın %57'sını oluş tururken, aynı "siyasi şemsıye" altındakı gelışmekte olan ulkeler ıçın söz konusu değer %15'ten ıbarettır Çın Halk Cumhurıyetı, Sov yetler Bırlığı ve muttefıklerı, dunya talebının %28'ını temsıl etmekteler Sanayının beşığı Avrupa, berı yandan, enerji açısından dışa bağımhdır Burada, 2 Dunya Savaşı'nın ardından ortaya çıkan ıkı kutuplu dengeyı, artı ve eksılerıyle yaşaya dursunlar, giderek artan bağımsızlık tutkularıyla, Doğu ve Batı Avrupalar'ın bırbırleri Nükleer arena ve yenlleneblllr kaynaklar Onuncu Dunya Enerjı Konferansı'nda (1977) çızılen tabloda, petrolun sonuna ışaret edılıyor, komurun muhtemel katkıları kaydedılıp tasarruf ve rasyonel kullanım rolu öne çekılıyor, amaönernlısı, 21 yuzyıla geçışte yenılenebılır enerjı kaynaklarının desteğıyle 10