Katalog

BlR PORTRE S ALI N C AK Salih Zeki U nlü matematikçi ve bilim tarihçirriz Salih Zeki, istanbul'da CibaliKüçükmusta fapaşa semtinde, 1864'de doğdu. Boyabatlı Hasan Ağa'nın oğludur. Ortaöğrenimini Darüşşafaka'da yaptı. 1302 (1886)'da, Paris'den elektrik mühendisi unvanıyla yurda dönerek, Telgraf ve Posta Nezareti Fen Kalemi'nde görev aldı. Bır yandan da Darüşşafaka'da cebir ve mekânik dersleri okutuyordu. Matematik, gökbilimi, fizik, bilim tarihi ve felsefe konularında çok sayıda kitap yazmış, yazı yayımlamış ve çeviri yapmış olan Salih Zekı'nın bundan sonraki yaşamöyküsünü, en iyi şekilde, kitaplarının kapak, önsöz gibi tanıtma yazılarına bakarak izleyebılıyoruz: Yazarlığının ilk dönem yapıtları genellikle ortaokul ve liseler için ders kitabı olarak kaleme alınmış olan kitaplardır. Bunlardan, 1309 (Hicri, 1891/2) baskılı HendeseI Tecrüblye, rüşdıye (ortaokul); HıkmetI Tabl'ye (Fizik. Ahmet Fahri ile birlikte), ı'dâdii mülkî (sivil lıse)ler için hazırlanmıştır Bu ikinci kitabın kapağında, Salih Zeki, Mekiebi Mülkıyeı Şâhâne ıle Dârüşşafaka hıkmeti tabî'iye (fızık) ve Mühendishânei Berrîi Hümâyun riyâzıye (matematik) muallimi ve Telgraf ve Posta Nezâreti aliyyesi Fen kalemi müdür muâvini şeklinde tanıtılmaktadır. Yine aynı yılda basılmış, 1308 SeneI Mâllye8İne Mahsus Takvlm'deyse, yazar, Rasathânei Âmire a'zası olarak görülmektedır(1308Mâlîyılı = 1892 Mılâdî, 1 Mart'ta başlar.) 1311 yılı baskılı Hıkmeti Tabl'lye'de (Bu kltapta Salih Zeki tek yazar olarak görülüyor), yukarıda sayıları okullara ek olarak, yazar. Hondesehâneı Mulkî Şâhâne'nın de oğretmenı olarak tanınmaktadır 1312 yılında yayımanmış olan Muhtasar Hıkmetı Tabîıye'de de (2'ncı cılt) Salih Zekı'yı, bu oğretmenlıklerin yanı sıra, Rasathâneı Âmire müdürü olarak görmekteyiz. 1315 (1899)'da, bir matematikgökbilimi ansiklopedisi olan Kamusu Riyazıyat'ı yayımianıyor ilerde ikıncı bir baskı daha yapacak olan bu güzel kitabın, yazık ki, öbür ciltlerı yayımlanamamıştır 1910 yılında, Salih Zeki, Tevfik Fikretten boşalan, Mektebi Sultanî (Galatasaray Lisesi) müdürlüğüne getirilmiştir. Ünlü bilginimızin, bundan sonraki olgunluk döneminde, daha çok üniversite düzeyinde kitaplar yazdığını, felsefeye yöneldiğıni ve Özgün araştırmalara giriştiğini görüyoruz 1326 (i9iO)'da, Dârülfünun (Istanbul Unıversitesi) Riyâzıye Şubesi ders kitapları dızısınden Hıkmeti Tabîiyei Umumiyeden Mebbası HarretI Harekiye ıle (aynı dizıden) Mebhası Savt'l; 1327'de (yine aynı diziden) Mebhası Elektrik ile Mebbası Elâsükıyet ve Şa'riyel'i; 1328'de Hesâbı Ihtlmfllflt'ı yayımlıyor (Mebhas=konu; Savt=Fizik'in ses konusu; Şa'riyetkılcallık). Bunlardan Harâreti Harekiye'nin İfâdei merâm (önsöz)ünde, kitabın "Dârülfünun Osmâniye'nin Riyâzıye Şubesi'nde, 13201326 (19041910) yıllarında verdiği dersleri içerdiğini"; Hesâbı Ihtimâlâtm ifâdei merâmındaysa, aynı bölümde ve 13221327 (19061911) yıllarında okuttuğu dersleri bir kitap haline getirerek yayımladığmı belırtiyor. 1329 (1913)'de, Salih Zeki'nin, doruktaki yapıtı olan Asârı Bâkıye'yi yayımlandığını görmekteyiz 1330 (1914)'te, ünlü Fransız matematlkçisi Henri Poıncare'nin, lllm ve Usül, illm, lllm ve Farazlye'sinden sonra üçüncü kitabı olan, llmln Krymetl (FelsefeI llmlye) adlı yapıtım çevirerek yayımlıyor. Çeviricinin, bu kitapta "Maârıfı Umumıye Nâzırı âlîsi Devletlu Şükrü Beyefendı hazretlerıne. Bu tercümenin nâmı âlîlerine olarak kabulünü istirham ederim. Dârülfünun müdîr1 umumîsi Salih Zeki" şeklinde bir ithaf yazısı görülüyor. Böylece bu yıllarda, ünlü bilginimiz Üniversitemizin genel müdürü olmuştur. 1331 (1915)'de, Salih Zeki, Yenl Kozmoğrafya, ertesi yıl da Muhtasar Kozmoğrafya adlı kitapları yayımlamıştır. Bunların ikisi de çeviridır. 1333 (1917)'de, Aleksis Bertrand'ın FelsefeI llmlye'sı (Mekâtıbi Sultaniye1 nin 12'nci senesine mahsusdur) ıle FelsefeI Ahlâkıye'sini çevirerek yayımlıyor. Matematik bilımının ülkemizde sevilmesi ve yaygınlık kazanmasında büyük emeği geçmış, değerli bir bilgin ve pek verimli bir yazar olan Salih Zeki, yaratılışı gereği ahlaklı, güleryüzlü, sohbetı tatlı ve etkili bir kışiydi. Bir problemın çözülmesınde gösterdiği zekâ ve kavrayış çabukluğu herkesi kendisıne hayran bırakırdı. Ikincı evlıliğını ünlü kadın yazarlarımızdan Halide Edip (Adıvar, daha sonra A.Adnan Adıvar ile evlenmiştir. 18841964) ile yapmış olan Şalıh Zeki, 2 Temmuz 1921 günü, yıne istanbul'da ölmüştür. D (Bursalı Mertmet Tahlr'ln Osmanlı Müelllflerl, Kemal Zühtü Tanerl'nln Türk Matematlkçilerl ve Salih Zeklnln çeşltll kltaplarınır. tanrtım yazılanndan derlenmlştlr) undan evvelkı yazıda. VVC'lerın bına pıs su gıderı hattından ayrılması gereği anlatılmıştı Pıs su gıderlerı yeter buyuklukte kolektörlerde toplandıktan sonra, denıze atılmadan evvel bır sen ışleme tabı tutulmalıdır Bunlar 1) Kolektörden arıtma havuzlarına gıterken, ağ kepçelı bır dönek elek ıle, katı ve ırı atıklar toplanarak bır kayış konveyor ıle bır yerde sureklı bırıktırılmelıdır 2) Havuzlar, ardarda bırkaç kademelı yağ kapanı bıçımınde yapılmelı ve tabanındakı bır serpantın delıklı borudan sureklı hava puskurtmelıdır Bu hava, sudakı deterjanı ve yağı karıştırıp kopurtur ve yuzde katman bıçımınde toplanmasını sağlar Bır emme hortumu ıle ara sıra bu topuk emılmelı ve bır çokme tankına (sloptank) basılmalıdır Bu köpuk, sudakı ınce ve kuçuk parçacıkları da (tlotasyon tanklarını anımsayın) toplar Boylece, kapan perdelerı altından geçen su, hem havalandırılmış hem de haylı arıtılmış olur Çekılon detaqan yağ karışımının nasıl ımha edıleceğıne kımyasal analızden sonra karar verılmelı Döner eleğı ve yakalama kepçelerının ağ ve suzgecını cam ıp ıle yapmak, olabılır Hem çok sağlamdır cam ıp hem de fluor dışında kımyasal dırencı ustundur Eleğı çevıren tanburların da, bakım görmeden çok uzun sure çalışmasını temın edecek şeKilde tasarımlanması ve yapılması gerekır Hemen soyleyehm kı, zor ve pahalı değıM Bu ışlemlerden geçen atık su, tehlıkelı bakterıler ıçerıyor ıse, denıze verılırken bı raz klorlanması ya da uyg'in bır mıkrop oldurucu (va da zayıflatıcı) katılması iyi olur Pis suların arıtımı B Yılmaz tdil Böylece, denızlerımızı mıkrop yuvası yapma mış oluruz Eğer yağ kapanlarında çok iyi bır havalandırma yapılırsa, suyun denıze haylı temız olarak verılebıleceğını sanıyorum Çunku, dıpten yapılan havalandırma ıle, çok kuçuk tanecıklerın (ve bu arada zararlı mıkroorganızmaların) usttekı yağ, detarjan, v b karışımı köpuk katmanında toparlanması ve ayrılması olasıdır Öyle kı, belkı de klorlama v b gerekmeyebılır Fabrıka atıkları ayrıca ele alınmalıdır * Örneğın 1) Fabrıka bölgesındekı "ınsan atıkları", fabrıka atıkları ıle karıştırılmadan, kentın "ınsan atıkları ışleme ve yok etme" sıstemı çevrımıne, bır yol bulunarak verılmelıdır Ya da çalışan ınsan sayısının çok buyuk olması durumunda. ayrı bır yok etme sıstemı rantabl olabıhyorsa, yapılmalıdır 2) Endustrı atıklarının ayırımı ve ışlenmesı, olabıldığınce başlangıçta, yanı butun artıkları bırbırıne karıştırmadan yapılmalıdır 3) Aynı cıns atıkları veren bırbırıne yakın endustrıler, bunları bır yerde toplayıp yararlı bır urune çevırmek ya da yok etmek ıçın ortaklık kurmalıdır 4) Fabrıka atıklarını yararlı ürun haline sokmak yolu ıle yok etme konusunu araştırmak ıçın bır araştırma kurumu, fabrıkaların ortak kararı ıle kurulmahdır Kanımca boyle yollar bulunması çok olasıdır Örneğın, asıt yağmuruna neden olan SO2 ıçeren baca gazları, bır ışlem ıle, bır yandan temızlenırken, bır yandan da organık pıslık ve atıkları yararlı amıno sulfat gubresı haline geti'mckte kullanıiabılıt