Katalog

İ kinci Cumhurbaşkanı: İsmet İnönü. Kılıç Ali’nin saptamasõ gerçeği yansõtõyor. Atatürk’ün öldüğü an... “Sarayı terk edenler, açılacak olan yeni dö- neme göre durumlarını sağlamlaş- tırmaya koşuyor ve bununla uğraşı- yorlardı...” Ankara’da Atatürk sonrasõ Türkiye tartõşõlmõyordu. Atatürk’ten sonra dev- let başkanlõğõna kimin geleceği tartõşõ- lõyordu. İki grup oluşmuştu. Atatürk’ün çev- resi olarak bilinenler bir grup, devlet başkanlõğõna İsmet İnönü’nün gelme- sini isteyenler diğer bir gruptu. Atatürk henüz yaşõyordu ama ölü- münden sonra devlet başkanlõğõna ki- min geleceği konuşulmaya başlanmõş- tõ. Adõ geçen beş aday vardõ: İsmet İnö- nü, Fevzi Çakmak, Celal Bayar, Fet- hi Okyar, Abdülhak Renda! Şükrü Kaya bir basõn toplantõsõnda, yazõlmamak koşuluyla gazetecilere “Atatürk’ün adım adım ölüme yak- laştığını” söylemiş, bir siyasal vasiye- ti olmadõğõnõ doğruladõktan sonra, “Cumhurbaşkanı kim olacak” soru- sunu, “TBMM kimi seçerse o olacak” diye yanõtlamõştõ... Kõlõç Ali’nin oğlu Altemur Kılıç: “Babamla İsmet Paşa’nın arası hiç iyi olmamıştı. Atatürk öldükten sonra da İnönü, babamı ‘siyasi menfa’ya yol- ladı. Babam da bunu İsmet Paşa’nın Mustafa Kemal’in yanında iken sür- tüşmelerinden dolayı ‘intikam alma- sõ’na atfediyordu. Atatürk’ün ölümünden bir iki ge- ce sonra aile meclisinde Atatürk’ten sonra kimin cumhurbaşkanı olacağı soruldu. Çocuk yaşta olduğum için ben ke- nardan dinliyordum. Hâlâ hatırla- rım: Babam diyordu ki ‘İsmet Paşa beni sevmez ve herhalde aforoz ede- cektir ama bana göre çok dirayetli ve va- tansever bir devlet adamõdõr: Ondan baş- kasõ olamaz, olmamalõdõr!’” (Müdafaa-i Hukuk dergisi, Aralõk 2006) Devlet başkanlõğõna adõ geçen, üste- lik başbakan olduğu için ağõrlõğõ olan Celal Bayar adaylõk düşünmediğini açõkladõ. Fakat Atatürk’ün yakõn çevresi olarak tanõnanlar, Şükrü Kaya, Hasan Rõza Soyak, Tevfik Rüştü Aras, Ali Çetinkaya ilk hamlede İnönü’nün aday olmasõnõ engellemeye çalõştõ. Dõşişleri Bakanõ Aras, Atatürk ya- şarken İnönü’ye ABD’de büyükelçilik önerdi ve kesin ret yanõtõ aldõ. Genelkurmay Başkanõ Fevzi Çakmak önce duraksadõ, ancak daha sonra Ba- yar’a aday olmadõğõnõ, hükümetin ve TBMM’nin emrinde olduğunu söyle- mişti. Atatürk 8 Kasõm’da ikinci komaya girdi. 9 Kasõm’da milletvekilleri An- kara’ya çağrõldõ. Atatürk’ün ölümüyle iktidar boşluğu doğmasõndan kaygõlanan Başbakan Ba- yar, ölüm haberini alõnca Ankara’ya döndü. TBMM Başkanõ Abdülhak Renda Meclis’i toplantõya çağõrdõ (11 Kasõm 1938). Tek parti iktidarõnõn Meclis grubu ay- nõ gün toplandõ. İnönü katõlmadõ. İsmet İnönü Türkiye Cumhuriye- ti’nin ikinci Cumhurbaşkanõ seçildi. İSMET İNÖNÜ GERÇEĞİ İsmet İnönü’nün siyasal yaşamõ eleş- tirilebilir. Özel yaşamõ asla! Yadsõnõlamayacak gerçek, yaşamõ boyunca ülkesine yaptõğõ hizmetler- dir... Kõsa bir özet yapõlõrsa: Atatürk’ün ön- derliğinde devrimlere hizmetleri... Ata- türk’ün ölümünden sonra başlayan Mil- li Şeflik döneminden demokrasiye ge- çişteki yadsõnõlmaz rolü, Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşõ’na girmemesini sağlamasõ, 1950-1960 yõllarõ arasõnda ve 1960’tan sonraki yõllarda.. demokratik rejimi yaşatmaya ve gelişmesini sağ- lamaya çalõşmasõ.. İsmet İnönü’nün yaşamõnõ özetler... İsmet İnönü, siyasal yaşamõnõn kimi dönemlerinde kimi hatalar yapmõş ola- bilir. Ama bu hatalar, siyasal yaşamõnda- ki iniş çõkõşlar, İsmet İnönü gerçeğini ne ortadan kaldõrabilir ne de küçümsen- mesine olanak sağlayabilir. İsmet İnönü, yaşamõnõn büyük bölü- münde Atatürk’le birlikte anõlacaktõr. 1923’ten 1938’e kadar -dile kolay- Atatürk’le dolu dolu geçen tam on beş yõl. Aralarõndaki karakter farklõlõklarõna karşõn on beş yõl! FARKLILIĞIN ÖZETİ TC Genelkurmay Askeri Tarih ve Strateji Etüt Başkanlõğõ, “Türk Aske- ri Büyükleri ve Zaferleri Serisi, No 15, İsmet İnönü” başlõklõ kitabõn 105. sayfasõnda Atatürk ile İnönü’yü kõyas- layan, aralarõndaki “karakter farklı- lığını” açõkça ortaya koyan şu satõrlar yer alõyor: Atatürk kendine has, güçlü önsezisi olan ve mantõktan ayrõlmayan bir dev- let adamõydõ. Bu nitelikleriyle bir devlet kurucusu olarak belirdi. Yeni bir devlet kurdu. Bu kuruluşta inkõlapçõ bir nitelik vardõ. O hiçbir zaman yalnõzca bir büro, bir hükümet adamõ olmak istememişti. İsmet İnönü ise bir icra organõnõn (hü- kümetin) başõndadõr. Belirli kanunlar, tüzükler, yönetmelikler, kararlar ve kararnamelerle uygulama yapmak zo- rundadõr. Genelde hükümetçilikle inkõlapçõlõk çatõşmõştõr. Ama koşullar normale dönünceye kadar, hükümet adamõ, inkõlapçõnõn emrinde olabilir. İkinci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Mustafa Kemal Atatürk’le birlikte bir sohbet anında. İ smet (Paşa) İnönü’nün arkasõnda desteğini hiçbir zaman esirgemeyen Atatürk gibi bir irade olmasaydõ zorlu görevleri başarabilir miydi? Soruyu evet diye yanõtlamak olanaksõz. Uzun yõllar süren beraberliğe Atatürk son verdikten sonra aleyhinde kimi söylentilerin çõkmasõna vesile olan kimi toplumsal hareketler nedeniyle eleştirilerle karşõlaştõ İnönü. CHP Meclis Grubu’nda Atatürk’ün çok yakõnõ (yaveri) Salih Bozok’un başbakanlõk görevinden niçin ayrõldõğõnõ açõklamasõnõ istemesi üzerine yaptõğõ konuşmada İnönü; Atatürk’ün yanõndaki yerini açõklamõştõr. Bu konuşmasõnda başbakanlõktan ayrõlõşõnõ “canından bezecek kadar yorgun olmasına” bağlõyor. “Atatürk’e eskisi gibi minnet ve sevgiyle bağlı olduğunu” söyledikten sonra şöyle devam ediyor: “Resmi işlerimde olduğu gibi hususi hayatımda da Atatürk benim velinimetimdir. En önemli resmi hayatımda ve karşılaştığım hadiselerin hepsinde muvaffak olmam için Atatürk’ün çok büyük emeği geçmiştir. Fakat kendisi silinmiş, daima büyük muvaffakiyet şerefini bana vermiştir. Tabii bütün bunlar meydana çıkmıştır. Muharebede de böyle yapmıştır... Hususi hayatımda bu memlekette maddi bakımdan rahat bir adamın hayatını geçirdim. Bana bunu Atatürk temin etti. Kendisi bir dilim ekmek yerse bana yarısını yedirmekten zevk alır. Onun için gerek resmi hayatta gerekse hususi hayatta kendisine ne kadar minnettar olduğumu takdir etmek kolaydır.” Aynõ duygularõ daha sonralarõ da saklamadõ İsmet İnönü. Atatürk’le ölümünden önce görüşemedi ama Dolmabahçe’de hasta yatağõndaki Atatürk’e gönderdiği mektuplarda gerek resmi gerekse özel yaşamõndaki desteğine minnetini ellerinden öperek ifade etti. Belgelere bağlõ bu gerçekler, Atatürk indinde İsmet İnönü’nün yerini bizzat İsmet İnönü’nün saptadõğõnõ kanõtlamõyor mu? İSMET İNÖNÜ’NÜN DEĞERLENDİRMESİ ÇOK KONUŞULAN BİR KONU B iri Cumhuriyetin ku- rucusu, diğeri uzun yõllar ulusal savaştan devrimlerin gerçekleşmesine kadar geçen süreçte önderin yanõndan ayrõlmayan bir as- ker, bir devlet adamõ. İsmet İnönü Cumhuriyetin ilan edildiği gün Atatürk’ün başbakanõ. Kimi zaman tartõştõlar. Ama birbirlerinden kopmadõlar. On beş yõl sonra gün geldi. Ayrõldõlar. Olay, Cumhuriyet tarihin- deki büyük, unutulamaz olay- larõn başõnda geliyor. Ayrõlõşõn nedenleri üzerinde çok yazõldõ. Yorumlar yapõl- dõ. Atatürk’ün İstanbul’a gi- derken trende İnönü’ye “Se- ninle bir müddet arkadaşlı- ğa ara vermemiz gerekiyor” diye başlayan görüşmenin ay- rõntõlarõnõ saptayan bir tuta- nak, bir belge yok. “Ayrılışın” içeriğini ancak Atatürk’le beraber olanlarõn daha sonra yayõmladõklarõ anõlardan öğrenebildik. Çankaya’daki İnönü’yü an- latõrken Cumhurbaşkanõ ol- madan önce yaşadõğõ, ne ki İnönü’nün yaşamõnda önemli bir kilometre taşõ olan “ola- yı” özetleyerek anõmsamak gerekiyor. A tatürk kimleri nerede kullanacağõnõ çok iyi bilen bir lider. Cumhuriyeti kurduktan sonra -Falih Rıfkı Atay’a göre- “İsmet İnönü’den de Mareşal Fevzi Çakmak’tan da ya- rarlandı”. Cumhuriyetin ilanõyla birlikte başbakanlõğa getir- diği İsmet İnönü ile devrim- leri gerçekleştirdi. Mareşal Fevzi Çakmak ise devrimlerin nöbetçisiydi. Yapmayõ planladõğõ devrimleri ilk kez -anõ- larõnda anlattõğõna göre- Mareşal Çakmak’a açõk- lar, ordunun tepkisini ölçer- di... Falih Rõfkõ Atay; ünlü “Çankaya” kitabõnõn ilk bas- kõsõnõn ikinci cildinde (sayfa 349-350) Fevzi Paşa ile İsmet Paşa’ya Mustafa Kemal Atatürk’ün bakõş açõ- sõnõ şöyle anlatõyor: “...1923’te Mus- tafa Kemal’in, İs- met Paşa üze- rinde karar kıl- ması için başlı- ca sebepler şun- lardır: Mustafa Kemal’e karşı hususi bir rakiplik hissi olmadıktan başka, Mus- tafa Kemal’in otoritesine kati ihtiyaç olduğu ka- naatinde idi. Son derece çalışkan, ciddi bir hü- kümet adamı idi. Mustafa Kemal’in ‘maddi ve man- evi topyekûn bir inşa’ kelimeleri ile hulasa edebi- leceğimiz inkılap davasına en aşağı onun kadar inanmış bir fikir adamı idi. Mustafa Kemal teferruat ile uğraşmayı sev- mezdi. Yalnız dış politikaya devamlı bir alaka gös- termiştir. Bunun dışında hükümet, İsmet Paşa’ya, ordu, Fevzi Paşa’ya emanet idi...” Cumhuriyete hizmet eden kişilerin hakkõnõ yeme- yelim: -Atay’a göre- İnsan sarrafõ Atatürk; “Tek Adam”, devrimleri korumak ve uygulamalarõnõ gerçekleştir- mek için iki kişiyi, Genelkurmay Başkanõ Fevzi Çak- mak’la başbakanlõğa getirdiği İsmet İnönü’yü seçmişti. Falih Rõfõ Atay (Çankaya -Birinci Basõm, sayfa: 348-349-350-351) “Mustafa Kemal, İsmet Pa- şa’yı niçin seçti” diye soruyor ve yanõtlõyor: “...İsmet Paşa, daima ‘almak’ ve kendisinden hiç ‘vermemek’ âdetinde olduğu için fikir kıymeti pek tanınmaz. Mesela İsmet İnönü’nün çok iyi Almanca bil- diğini, Fransızca konuştuğunu ve okuduğunu, el- lisinden sonra öğrendiği İngilizce ile en güç me- tinleri takip ettiğini pek az kimse bilir. O kadar gösterişçilikten uzaktır.... ...1923’te Mustafa Kemal’in, İsmet Paşa üzerinde karar kılmasının sebepleri şunlardır: Mustafa Ke- mal’e karşı hususi bir rakiplik hissi olmadığından başka, Mustafa Kemal’in otoritesine kati ihtiya- cı olduğu kanaatinde idi. Son derece çalışkan, cid- di bir hükümet adamı idi. Mustafa Kemal’in ‘maddi ve manevi topyekûn bir inşa’ kelimeleri ile hulasa edebileceğimiz inkılâp davasına en aşağı onun kadar inanmış bir fikir adamı idi. Bazı meselelerde, şikâyet ve tenkitler üzerine, müdahaleler yapmak ve hakem rolü oynamaktan başka, hükümet işleri ile pek yorulmamıştır... Mustafa Kemal’in İsmet Paşa ile yakından ta- nışması, Ahmet İzzet Paşa’nın yerine şarkta or- dunun kumandanı olduğu vakit İsmet Bey’i Er- kân-ı Harbiye Reisi olarak bulmasından sonradır. Daha önceden İsmet’e hiç ısınamamıştı. Her ne- dense onu da galiba Enver’cilerden sayarmış. Beraber çalışmaya başladıktan az zaman son- ra, arkadaşını bütün zaafları ve kuvvetleri ile ku- surları ve meziyetleri ile tanıdı ve ona bağlandı. Mustafa Kemal, sonuna kadar, gerek orduda, gerek siyasi hayatta İsmet Paşa’nın bu kuvvet ve meziyetlerinden faydalanmıştır. Zaaf ve kusur say- dığı şeylerde de pek ihtiyatlı ve nazik müdahale- lerde bulunmuştur... ...Mustafa Kemal ve İsmet, aralarındaki nisbet daima ayrıca muhakeme edilmek üzere, birbir- lerini tamamlamışlardır...” YERİ... S Ü R E C E K İsmet İnönü eşi Mevhibe İnönü’yle. Atatürk sonrası Türkiye... Atatürk’ün çevresi ile devlet başkanlõğõna İsmet İnönü’nün gelmesini isteyenler birer grup oluşturmuştu CMYB C M Y B 19 MAYIS 2010 ÇARŞAMBA CUMHURİYET SAYFA DİZİ 17