Katalog

vviadimir Makanin'den 'Underground' dilimizde... • YUSUf ÇOPUR Aslında hepimiz yeraltındayız Petroviç, günlerini varoşlardaki bir apartmanda bekçilik yaparak geçiren, başvurduğu yayıncılar tarafından üst üste reddedilmiş bir yazardır. Akıl hastanesindeki ressam kar- deşi gibi dâhilikle delilik arasındaki ince çizgide gidip gelir... Makanin, büyütecini Rus- ya'nın yeraltı dünyasına tutuyor. Yaşadıklarını, hissettiklerini ve bu bulanık dünyaya dair notlarını bir kitapta toplamış: Underground-Ya Da Çağımızın Bir Kahramanı. 1 .*^ yr^Y yüzyılla birlikte j M \ dünya "yeni bir * I I düzen" almaya Jmmmi \ J # başladı. Kapita- lizm, kendine has bir dünya görü- §ü ve buna bağlı bir yaşam tarzı belirledi. Bu dünya görüşüne ve yaşam tarzına karşı bazı edebiyat- çılar kendilerine "korunmuş alan" yarattılar: Yeraltı. Bu yaratış beraberin- de bir edebiyat akımını ortaya çıkardı: Yeraltı edebiyatı. 20. asrın başlarında kendinden söz ettiren, sertliği, cinselli- ği, sefilliği, özellikle de aykırılığı temele alan bu edebiyatın ilk akla gelenleri, Charles Bukowski, Philippe Dijan, Jean Genet, Octave Mirbcau, Georges Bata- ille ve Chuck Palahniuk'dır. Görünmeyeni (ya da görülmek isten- meyeni), hariç olanı (ya da hariç tutula- nı), gizliyi (ya da gizli tutulanı), unutula- nı (ya da unutturulanı) gün yüzüne çı- karan bu edebiyat kısa zamanda azım- sanmayacak bir okur kitlesine kavuştu. Yeraltı edebiyatı, ahlak dengesizliğin ve psikolojik sarsıntıların yaşandığı ülkeler- de (geçmişte veya günümüzde) daha ge- ni§ yankılar uyandırdı. Rusların tanın- mış ve pek çok ödüle layık görülmüş ya- zarı Vladimir Makanin, büyütecini (vic- danını mı deseydim) Rusya'nın yeraltı dünyasına indirmiş, yaşadıklarını, his- settiklerini ve bu bulanık dünyaya dair notlarını bir kitapta toplamış: Underg- round- Ya Da Çağımızın Bir Kahramanı. HER ŞEY PARAMPARÇA... 199O'lı yıllar. Sovyet rejimi yıkılmış, demokrasi diye bir rejime geçilmiştir. Serbest piyasa ekonomisi hâkimdir. Bö- lünen sadece Sovyet rejimi değildir. Rusya'da her şey paramparçadır. Dü- zensizlik bir düzen halini almaya başlar. Sistemin boşlukları serbest piyasa zen- ginlerince en uygun şekilde (!) dolduru- lur. Yoksullar daha yoksul, zenginler da- ha zengin olur. Fakir köyler parlak isim- lerle anılır (pratikte olmasa da ismen zengin köyler!). Devlete üst ka- demelerden hizmet (!) edenler alttakilerin üzerine biner... Ro- manda, Makanin'in çizdiği Moskova manzarası, Rusya'nın sefalet fotoğraflarından yırtıl- mış bir parça gibi canlanıyor okurun gözünde. Yırtılan bu fotoğrafın parçalarını sadece Moskova'da değil tüm şehirler- de, köylerde, sokaklarda, evler- de ve insanların zihninde gör- mek mümkündür. Ölüm, hayat- tan daha yakındır insanlara. Bir yağ kuyruğundan, ekmek sıra- sından sağlam çıkmak hayata dair kazanılmış bir zafer (!) an- lamı taşıyor. Aslında bu "zafer" sistem(sizlik)e bir baş eğiştir; çaresizliğin, eriyişin yavaş yavaş C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 1 0 1 8 yok oluşun bir gün daha gecikmesinin "zafer"idir. Aile kurumu da sefalet resminin yırtıl- mış bir diğer parçasıdır. Sıra dışı ilişki- ler, günlük ve anlık birliktelikler, fuhuş ve başıboşluk günlük hayatın akışı için- de olağan bir hal alır. Herkes -hayatın- dan memnun gibi görünse de- kaybolan aileye hasrettir. "Bütün yaşam Petroviç, aiîeye dayanır. Bütün dünya aileye. Ulus aileye." Romanın başkahramanı Petro- viç, bu yırtık resmin tam ortasındadır. Yazdıkları kimsece beğenilmeyen bir yazar. O da herkes gibi parçalanan "ben"ini sağdan soldan, yeraltından toplayıp bir bütün haline gelme çaba- sında olan bir underground. Onun ya- şantısı ve arayışı "Kendime, evet, kendi- me! Tüm bağlarımı koparıp kendime gideceğim" diyen Dostoyevski'nin Deli- kanhsı'nı anımsatır. Underground Ya Da Çağımızın Bir Kahramanı na, "parçalanmışlık" romanı denilebileceği gibi bir "arayış" romanı da denilebilir. Herkes bir şeyler arar. Petroviç kendisini, kardeşi Venedikt öz- gür Rusya'yı, Kafkasyalılar parayı, apartman dairesindekiler huzuru. Ka- dınlar aşkı. Ve tüm kahramanlar yaşa- dıklarının gerçek hayat olmadığına ina- nıp gerçek hayatı... (Rusya geleceğini.) Edebiyatı hor görülen Petroviç, apartmanlarda zengin insanların evleri- ni bekleyip kimi zaman boyacılık kimi zaman da kapıcılık yaparak hayatını ka- zanır. Bekçilik yaptığı apartmanda her daire hayattan kopardmış bir parça gi- bidir. Petroviç hayatı bu dairelerde ya- §ar, anlamaya ve anlamlandır- maya çalışır. "Ne var ki yaşım ve bekçilik deneyimi koridor- larda ve bende takdire şayan bir değişime neden oldular. Hayal gücümde kadınların ye- rini azar azar, ama gitgide daha belirgin şekilde yaşadıkları dai- reler alıyor. Benim, senin, onun varlığını evden yola çıka- rak anlamak —kadmdan değil- işte zamanın cereyanı (akışı) bundadır şimdi." Dikkat çeken bir diğer kahraman da sistemin zehirlediği bir ressam olan Ve- nedikt Petroviç'tir. Muhalif düşünceleri ve aykırı kişiliğini kendine tehlike gören güç (sistem), onu verilen aşırı bir dozla deli eder. Venedikt, akıl hastanesine hapsedilir. Hapsedilen özgür düşünce- dir. Farklılıktır. Sanattır. Sistem kendi muhaliflerine Venedikt 'le gözdağı verir. Makanin'in dönem Rusya'sına en ağır eleştirileri de Venedikt üzerindendir. Sovyet düzeninin yıkılmasına rağmen iktidarı elinde bulunduranların kafala- rındaki "bir"lik yıkılmamıştır. Bu "bir"lik kazançta, çıkarda, yönetimde, insan tipinde, yaşam şeklinde ve her yerde olması gereken bir nizamdır(î). Bu düzenin kurucuları kendileri gibi ol- mayanları etkisizleştirmeyi amaç edin- mişlerdir. Makanin, bu etkisizleştirme- nin "insan" üzerindeki yansımalarını in- sanın bilinçaltmdan kusursuzca çıkarır. (Bilinçaltı aslında yeraltıdır.) Venedikt'in zehirlenip deli edilmesi kadar Petroviç'in de onu soyan Kafkas- yalıyı öldürmesi dikkat çekicidir. Cina- yet işleyecek bir insan olmayan Petro- viç'i, dönemin başıboşluğu, -bir gece kendi başına parkta kalamayacak kadar- güvensizüği, cinayetlerin sıradanlaşma- sı, örümcek ağına takılmayan böcekle- rin ne suç işlerlerse işlesinler az zaman sonra serbest kalmaları cesaretlendir- miştir. Bu cesaret cinayeti işlemesini ko- laylaştırır. Makanin, sistem(sizlik)in, muhalifi deli, baş eğeni de katil yaptığı- nı inceden inceye hissettirir okura. "İNSAN' HER YERDE... Eserde kahramanların çoklu- ğu dikkat çekiyor. Ve bu ka- rakterler Dostoyevski'nin "aşı- rı" kahramanlarını anımsatıyor (Aşırı iyi-kötü, aşırı bağımlı-ay- kırı). Petroviç ve Venedikt bu "aşırı"ların en dikkat çekenle- ri. Venedikt, deli olmasına rağ- men aslında romanın en olgun ve ahlaklı karakteridir. Suskun- dur, söylenmişlerin hepsidir. Makanin, dönemin sefaletine, adaletsizliğine, zor- balığına ve ahlaki bozulmuşluğuna bo- yun eğen kahramanların yanında (Zinai- da.Tatyana Savelyevna, Akulov, Miha- il...) gizliden gizliye Venedikt'i yüceltir. Venedikt, diğer karakterlerin aksine ha- yatın farkında olan bir insandır. Yaşa- mayı "her şeye rağmen" sevebilmekte- dir. Akıl hastanesinde Petroviç'le arala- rında geçen konuşma ilginçtir. "Bana ne anlatacaksın burada" diyen Petroviç Venedikt'in cevabını şöyle anlatır: "Bi- lincini tıkayan 'toz'katmanını delerek Venya gayretle düşündü ağır dilini dön- dürdü yanıt verdi. 'Burada. Burada da yaşam m . Romanda yaşam hem her yerdedir, hem de hiçbir yerde. Dönem Rusya'sın- da yaşayan insanların hayata dair umut- ları yok denecek kadar azalmıştır. (Umutlar da parçalanmıştır.) Bazıları içinse hayat, yaşanmaya değmeyen ta- şınmaz bir yük halini alır. Makanin, kahramanlarına, hayata ve insana dair hemen her şeyin en kötüsünü yaşatıyor. Ahlakın, bütün toplumsal değerlerin, duyguların dibe vurduğu bir dönemde " insan"ı da dibe vurduran yazar en kö- tüyü gösteriyor. Bu açıdan kendini ara- yan insanların sayısının arttığı günümüz modern toplumuna da ince mesajlar gönderiyor. Eserde iç monologlar geniş yer tutu- yor. Zaman tek olsa da (Brejnev döne- mine yapılan seyrek geri dönüşler hariç) çok katmanlı bir dil kullanılıyor. Çe- hov'dan Dostoyevski'ye, Puşkin'den, Tolstoy'a birçok Rus yazarına gönder- meler metni zenginleştiriyor. Çağdaş Rus edebiyatının etkili ismi Makanin, göndermeleriyle adeta bir Rus edebiyatı haritası çiziyor. Rus edebiyatmı yakın- dan takip edenler için daha zevkli bir kitap olacağını düşünüyorum. Burada çevirmenin de başarısını göz ardı etme- mek gerekir. Rusçaya ait terimler, özde- yişler ve günlük dille ilgili dipnotlar doğru yerlere konulmuş. Underground- Ya Da Çağımızın Bir Kahramanı, 199O'lı yılların Rusya'sının damarına girmiş, klasikleşmeye aday bir eser olarak hak ettiği yeri çoktan aldı. Makanin'in insanlığın "iç dünya" resimlerinden oluşan -postmodern zamanın şifrele- rini barındıran- bu albümü- nün, günümüz toplumunu an- lamada önemli bir katkı sağla- yacağı düşüncesindeyim. Ese- ri okuyunca anlıyoruz ki as- lında hepimiz yeraltında yaşı- yoruz! • Underground-Ya Da Çağı- mızın Bir Kahramanı/ Vladi- mir Makanin/ Çeviren: Günay Ktzılırmak Çetao/Everest Ya- yınları/ 646 s. SAYFA 13 +