Katalog

CMYB C M Y B SAYFA CUMHURİYET 10 AĞUSTOS 2008 PAZAR 18 HABERLER DUYGU ATAHAN Yediğimizden içtiğimize, giydiğimizden kokladõğõmõza, yaktõğõmõzdan soğuttuğu- muza kadar günlük yaşamõmõzõn hemen he- men her alanõnda kullandõğõmõz petrolün fi- yatlarõnda yaşanan hareketlilik dünyayõ üçüncü petrol krizine sürüklüyor. Fiyatlar- da yaşanan bu hareketliliğin temel nedeni dünya petrol üretim-tüketim ve rezervle- rindeki değişimlere bağlansa da asõl sorumlu, fiyat hareketliliğinden kendilerine pay çõ- karmaya çalõşan yatõrõmcõlar. Londra ve New York gibi vadeli işlem- ler borsasõnda 1000 varillik petrol kontrat- larõnõ alõp satan ‘kâğıt petrol tüccarları’ kâ- ğõt varilleriyle dünya enerji piyasasõna yön veriyorlar. Günlük haberler ve spekülas- yonlarla beslenip büyüyerek fiyatlarõ ateş- leyen üçüncü petrol krizinin belki de en bü- yük mimarõ olan ‘kâğıt petrol tüccarları’ 2000 yõlõndan bu yana müthiş bir hõzla kâr- larõna kâr kattõlar. Petrol ticaretinin yüzde 90’dan fazlasõnõn sadece kâğõt üzerinde yapõlmasõ fiyatlarõ olumsuz etkiliyor. Ör- neğin İran’õn yeni nükleer silah denemesi ne- deniyle petrol ticaretinin yüzde 40’õnõn geçtiği Hürmüz Boğazõ’nõ süresiz kapata- bileceğini açõklamasõ kâğõt petrol krallarõ- nõ şimdiden iştahlandõrdõ bile... ‘Üçkâğıtçıları’ nasıl çalışıyor? Dünyada Dubai, Tokyo ve Singapur gi- bi birçok petrol borsasõ olmasõna rağmen, petrol fiyatlarõ daha çok Londra ve New York borsalarõnda belirleniyor. Bu piyasa- larda gelecekteki bir tarihte belirli bir fiyattan petrol kontrat alõnõp satõlõyor ve her bir kont- rat 1000 varil petrole eşdeğer. Ancak kont- ratlarõn yalnõzca küçük bir miktarõ fizikî ola- rak teslim edildiğinden bunlara ‘kâğıt pet- rol’ ya da ‘kâğıt varil’ adõ veriliyor. Londra’daki petrol vadeli işlemler borsasõ ICE’de (Inter Continental Exchange) 2000 yõlõnda günlük işlem gören kontrat sayõsõ 47 bin iken, 2007 yõlõnda bu rakam 300 bine ulaştõ. New York vadeli işlemler borsasõ NYMEX’de (New York Mercantile Exc- hange) ise 2000 yõlõnda günde ortalama 148 bin kontrat işlem görürken, 2007 yõlõnda bu rakam 565 bin oldu. Bir kontratõn 1000 va- ril petrole eşdeğer olduğundan hareketle, dünyanõn önde gelen petrol borsalarõ ICE ve NYMEX’te 2007 yõlõnda toplam 865 mil- yon varil petrolün işlem gördüğü ortaya çõ- kõyor ki, bu rakam 82 milyon varillik gün- lük petrol üretiminin 11 katõna yakõn. Böy- lece, fiziki olarak alõnõp satõlmayan petrol ti- careti, fiziki olarak alõnan petrol fiyatlarõnõ katladõ. 2007 yõlõnda 72 dolar olan Brent ham petrolün fiyatõ son yõlda hõzla artarak 146 do- lara kadar çõktõ. 2008 yõlõnda Eylül vadeli (Eylül ayõ teslim tarihli) Brent ham petro- lün varil fiyatõ 146 dolar ile temmuz ayõn- da zirveyi zorladõktan sonra son haftalarda hõzlõ bir düşüşle 113 dolara kadar geriledi. Emeklilerin de payı var! Petrol vadeli işlemler piyasasõndaki en bü- yük oyuncular, asõl işi petrol olmadõğõ gibi petrolü fiilen almak ya da satmak gibi bir amaç ya da faaliyetleri olmayan, sadece pet- rol kontratlarõnõ alõp satarak kazanç elde eden kurumsal yatõrõmcõlar. Bankalar, emeklilik fonlarõ ve devlet ser- vet fonlarõ gibi büyük fonlara sahip yatõ- rõmcõlar fonlarõnõ kâğõt petrol piyasasõna ya- tõrarak kazanç elde ediyorlar. Goldman Sachs, Merrill Lynch, Barclays Capital, Deustche Bank, Morgan Stanley gibi kont- rat alõp satan ve spekülatör olarak da ad- landõrõlan bu tip yatõrõmcõlar, sadece kâğõt üzerinden ticaret yapõyor ve vadeli işlemin teslim tarihinde varil varil petrolü gidip tes- lim almõyorlar. Bu tip yatõrõmcõlar bir yandan petrol fi- yatlarõ ile ilgili çarpõcõ tahminlerde ya da spe- külasyonlarda bulunarak fiyatlarõ etkilerken diğer yandan kazançlarõnõ arttõrmayõ sür- dürüyorlar. Fiilen alõnõp satõlmayan petrol, fiyatlarõ fiili olarak arttõrõrken Goldman Sachs, Merrill Lynch gibi şirketler de kâr- larõnõ arttõrdõ. Petrol ithal eden ülkeler açõ- sõndan ise tablo oldukça kötü. Kâğõt tüc- carlarõ faturayõ petrol ithal eden ülkelere çõ- kardõ. Bu duruma çözüm olarak petrol va- deli işlemler piyasasõnõn kapatõlmasõ ya da bu piyasalara sõnõrlandõrmalar getirilmesi da- hi dünya gündemine taşõndõ. Çok farklõ çeşitte ve kalitede ham petrol olduğu için, alõcõ ve satõcõlar tek bir tip ham petrol üzerinden hareket etmeyi daha kolay buluyor. Bu nedenle Brent petrol bir referans noktasõ olarak alõnõyor ve diğer tip ve kalitedeki petrol çe- şitleri Brent petrol üzerinden fiyatlandõrõlõyor. Londra’daki ICE’de (Inter Continental Exchange) fiyatõ belirlenen Brent petrol, Kuzey Denizi’nden çõkarõlan farklõ petrollerin karõ- şõmõna deniliyor. Uluslararasõ piyasalarda önemli olan bir diğer petrol çeşidi, Texas ve Oklahoma eyaletlerinde çõka- rõlan ABD ham petrolü. Bu petrolün fiyatõ ise New York emtia borsasõ New York Merchandise Exchange’de belirle- niyor. NYMEX ve ICE’de eylül, ekim, kasõm gibi vadeli farklõ teslim tarihine sahip petrol kontratlarõ işlem görüyor. PETROLÜN REFERANSI BRENT İLK PETROL KRALI ROCKEFELLER İnsanoğlunun petrolle tanõşmasõ 5 bin yõl önce- sine dayanõyor. 13. yüzyõlda Marco Polo, seya- hatnamesinde Hazar Denizi kõyõsõndan Bağdat’a develerle petrol taşõndõğõnõ yazmõş olsa da, petrolün ticari bir araç haline gelmesi ve insanlõğõn petro- lün tutsağõ olmasõ 19. yüzyõlda başladõ. 19. yüz- yõlõn ikinci yarõsõna kadar petrol ancak kendi basõncõyla yer- yüzüne çõkarsa, insan tarafõndan bilinebi- liyordu. İlk petrol kuyusu ile petrol çõ- karmayõ, Ağustos 1859’da ABD’nin Titusville kenti ya- kõnlarõnda Edwin L. Drake yaptõ. Dra- ke’in buluşunun öne- mini ilk kavrayan Rockefeller oldu. Drake’in başarõ- sõndan 5 yõl sonra ABD’nin Ohio ken- tindeki bir petrol ku- yusunu 72 bin dola- ra kapatan Rocke- feller, Standart Oil Company’yi kurarak işe başladõ ve dünyanõn ilk petrol kralõ oldu. Ham petrol, 19. yüzyõlda ilk defa ABD’de geniş çaplõ olarak ticari amaçla piyasaya sürüldüğünde, tahta variller içinde saklanmasõ nedeniyle, varil ola- rak ölçülmeye başlandõ. Bunun sonucunda 1 va- ril 159 litre veya 42 ABD galonu, 1 ton ise 7.33 varil olarak kabul edildi. Türkiye’de ilk petrol aramalarõ 1887’de çok de- rin olmayan sondajlar şeklinde İskenderun çev- resinde yapõldõ. Ancak ekonomik ve ticari anlamda ilk petrol 1940’ta Raman’da bulundu. Fiyatlardaki hõzlõ artõş ve düşüşün sorumlusu ne tüketim, ne üretim. Artõşõn sorumlularõ ‘kâğõt varil’ tüccarlarõ günlük fiziki üretimin 11 katõ kadar sanal petrol alõp satõyorlar Petrolün üçkâğıtçõlarõ TAŞIMADA KRİTİK NOKTALAR Bir varil, yani 159 litre ham petrol rafine edildiğinde, yaklaşık 74 litre benzin elde ediliyor. 1 varil petrolün yüzde 47’si otomobillerde kullanılan benzin, yüzde 23’ü kalorifer yakıt ve diesel, yüzde 18’i petro kimyasal hammaddenin kullanıldığı plastik gibi ürünler, yüzde 10’u jet yakıtı, yüzde 4’ü propan gazı, yüzde 3’ü asfalt yapımında kullanılıyor. Petrolün rafine edilmesiyle kullanım için yüzde 5’lik bir artış elde ediliyor. Petrolün varilinde her 1 dolarlõk oy- nama Türkiye’nin dõş ticaret açõğõna 500 milyon dolarlõk bir fatura olarak yansõyor. Tüketiminin yüzde 92’sini it- hal eden, dünyanõn 24. büyük petrol tü- keticisi Türkiye’nin yõllõk petrol tüketi- minin faturasõ, petrol fiyatlarõnõn 120 dolar olarak kalmasõ durumunda 30 mil- yar dolar olarak hesaplanõyor. Bu sade- ce Türkiye için böyle değil. Enerjide dõ- şa bağõmlõ birçok ülkede tablo bu şekil- de. ABD de bu ülkelerden biri. Dünya- nõn günlük petrol üretiminin üçte birini tüketen (günde 20.6 milyon varil) Ame- rika’da da durum pek parlak değil. Pet- rolün ortalama varil fiyatõnõn 120 dolar olarak devam etmesi ve tüketiminin 2007 seviyesinde kalmasõ durumunda ABD’nin yõllõk petrol tüketimi 906 mil- yar dolar olacak. Petrol üretimi 301 mil- yar dolarda kalacak olan ABD’nin pet- rol açõğõnõn faturasõ 605 milyar dolarõ bulacak. Petrolde dõşa bağõmlõ ülkeler petrol fiyatlarõndaki en ufak bir artõştan olumsuz şekilde etkilenirken, petrol fi- yatlarõndaki artõşla kazançlarõnõ katla- yan ülkeler de var. Bu ülkeler, dünya rezervlerini elinde tutan Ortadoğu ülkeleri. Dünyada kanõt- lanmõş ham petrol rezervlerinin yüzde 61’ini Ortadoğu elinde tutuyor. Ortalama varil başõna 120 dolarlõk fi- yat üzerinden hesaplandõğõnda Arap ül- kelerinin kasalarõna girecek paralar tril- yon dolarlarõ aşõyor. Bugün itibarõyla Ortadoğu ülkelerinden Suudi Arabis- tan’õn 31.2, İran’õn 16.6, Irak’õn 13.8, Kuveyt’in 12, Birleşik Arap Emirlikle- ri’nin 12 trilyon dolarlõk petrol rezervi bulunuyor. Baştacõmõz taşyağõ Latincetaş anlamõna gelen “petra” ile yağ anlamõna gelen “oleum” sözcüklerinden oluşan “petrol”, taşya- ğõ anlamõna geliyor. Petrol, benzin, motorin, fueloil vb. belirli bir yakõtõ anlatmak için değil, doğal halde bulu- nan ve yeraltõndan çõkarõlan ham petrolü ifade etmek için kullanõlõyor. Petrolün, milyonlarca yõl önce deniz dip- lerine çöken hayvan ve bitkilerin üzerine, doğal olay- larla yer tabakalarõnõn yõğõlmasõ ve meydana gelen bu havasõz ortamda, uygun õsõ ve basõnç altõnda bakteri- lerin de yardõmõ ile oluştuğu kabul ediliyor. Çoğun- lukla hafif (yüksek graviteli) petroller açõk kahveren- gi, sarõ veya yeşil renkli; ağõr (düşük graviteli) petroller ise koyu kahverengi veya siyah renkli oluyor. Yüksek graviteli petrolün rafinajindan benzin, gaz- yağõ ve motorin gibi hafif ve beyaz ürünler; düşük gra- viteli petrolün rafinajindan ise daha ziyade fueloil ve asfalt gibi ağõr ve si- yah ürünler elde ediliyor. Dünyada üretilen petrolün sõnõflandõrõlmasõnda dikkate alõnan en önemli faktörler; petrolün özgül ağõrlõğõ, viskozi- tesi (akmaya kar- şõ direnç) ve içer- diği kükürt mik- tarõ. Petrol kadar dağõtõmõ da ül- keler için politik önem taşõyor. Dünya üzerinde yer alan 6 Boğaz, petrol geçişleri için oldukça önem- li. Her gün ortalama 82 milyon varil petrol üretiliyor. Bu petrolün yarõya yakõnõ (40 milyon civarõn- da) karadan petrol boru hatlarõy- la taşõnõrken, 42 milyona yakõnõ tankerlerle belli çizilmiş rotalar üzerinden taşõnõyor. Bu rotalarda herhangi bir sorun olduğunda na- dir de olsa kullanõlan alternatif yol- lar var.. ancak petrolün taşõnma- sõnda kritik derecede önemli olan nokta boğazlar. Uluslararasõ ener- ji piyasasõ bu yollarõn ve boğaz- larõn güvenilirliğine bağlõ. Pet- rol; tüketici ülkelere giderken Pa- nama Kanalõ, Türk Boğazlarõ, Sü- veyş Kanalõ, Babül Mendep, Hür- müz ve Malakka Boğazõ olmak üzere 6 kritik noktadan geçiyor. Bu boğazlardan her gün ortalama 41 bin 700 varil petrol taşõnõyor ve en ufak bir aksaklõk ciddi sorunlara neden olabiliyor. Suudi Ara- bistan, İran ve Birleşik Arap Emirlikleri’nden çõkan günde ortalama 16 mil- yon varil petrol Hür- müz Boğazõ’ndan geçerek Japonya, ABD, Batõ Avrupa ve ba- zõ Asya ülkelerine taşõnõyor. Körfez ülkeleri ve Batõ Afri- ka’dan çõkan günde ortalama 15 milyon varil petrol Malakka Bo- ğazõ’ndan geçerek bütün Asya ülkeleriyle, Japonya ve Çin’i de kapsayan Pasifik ülkelerine, Kör- fez Bölgesi’nden çõkan günde or- talama 3.3 milyon petrol Babül Mendep’ten geçerek Avrupa ve ABD’ye yol alõyor. Hazar bölge- sinden çõkan günde ortalama 2.4 milyon varil petrol Türkiye bo- ğazlarõndan geçerek, Batõ ve Gü- ney Avrupa’ya ulaşõrken ABD’den çõkan günde ortalama 500 bin varil petrol Panama Ka- nalõ’ndan geçerek orta Amerika ül- kelerine taşõnõyor. Suudi Arabistan’õn olduğu Kör- fez bölgesi ile Asya’dan yola çõ- kan günde ortalama 4.5 milyon va- ril petrol Süveyş Kanalõ’ndan ge- çerek Avrupa ve ABD’ye gidiyor. Bize 30 milyar dolar ABD’ye 605 milyar dolar fatura P etrol fiyatlarõnda yaşanan hareketliliğin temel nedeni dünya petrol üretim-tüketim ve rezervlerindeki değişimlere bağlansa da asõl sorumlu, fiyat hareketliliğinden kendilerine pay çõkarmaya çalõşan yatõrõmcõlar. 1859-İlk petrol kuyusu