Catalog

20 Cavid VELİEV TUSAM Yakındoğu Araştırmaları Masası cveliev@tusam.net Tahran’ın, Farsça konuşulan ülkelere yaklaşımı… C S TRATEJİ İran’ın Tacikistan üzerinde etkinliğinin artmasına neden oldu. İran’ın Taliban’ın Tacikistan’ın iç işlerine karışmasını engellemek için Rusya ile işbirliği yapması, Tacikistan üzerinde etkinliğinin artmasında büyük rol oynadı. İslami yönetim tarzını savunmasına rağmen mezhep farkından dolayı İran’ın rakibi olan Taliban’ın, Tacikistan’da etkinlik kazanması İran’ın Tacikistan politikası ile ters düşüyordu. 27 Haziran 1997’de Moskova’da Tacikistan Devlet Başkanı İmameli Rahmanov ve Tacik muhalif liderlerden Abdullah Nuri arasında imzalanan anlaşmada, İran Rusya ile birlikte garantör oldu. Parlamento ve cumhurbaşkanlığı seçimlerinde İslami hareketlerin yenilgiye uğraması ise İran’ı Tacikistan devlet kurumlarıyla daha çok işbirliği yapmaya sevk etti. Bu yıllarda Rahmanov’un baskılarıyla birçok İslami lider İran’a yerleşti ve Rahmanov iktidarına yönelik tehditler azaldı. İran’ın Tacikistan politikasında tek bir çizginin olduğundan bahsedilemez. Özellikle Hatemi döneminde İran dışişleri Tacikistan devlet kurumlarıyla yakından işbirliği içindeyken, muhafazakâr ağrılıklı bazı İran kurumları sık sık Tacikistan dini liderleri ile görüşmeler gerçekleştirdi. İ ran’ın Orta Asya devletlerinden Tacikistan, Özbekistan ve Türkmenistan’la özel ilişkileri bulunurken, Tacikistan ile olan ilişkilerinde dinsel ve kültürel yakınlığına paralel olarak ekonomik, siyasi ve güvenlik boyutlarına öncelik tanıyor. Sovyetlerin dağılması ile birlikte Orta Asya ve Kafkasya devletleri ile ilişkilerini geliştirerek Batı tarafından uygulanan izolasyondan kurtulmak isteyen İran bu bağlamda Orta Asya’da Tacikistan’a ayrı bir önem veriyor. İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinecad, İran ve Tacikistan’ı "iki canda bir ruh olarak" tanımlayarak İran’ın Tacikistan’a bakışını açıkça ortaya koyuyor. Orta Asya devletleri arasında sayılan Tacikistan, parçalı bir etnik yapıya sahip olup yaklaşık yüzde 55’i Ari ırkına ait olan Taciklerden oluşuyor. Resmi dili Farsça olan Tacikistan’la ilgili, "Türk Denizi’nde Ari Adası" tanımlaması yapılıyor. İran’da da resmi dilin Farsça olmasından ve devlet siyasetinde Fars dilline verilen öncelik bakımından, Tacikistan’la ilişkiler daha Sovyetler döneminde üst düzeyde oldu. Sovyetlerin dağılmasından sonra kültürel ilişkilerin desteği ile askeri, güvenlik, siyasi ve ekonomik alanlardaki ilişkilerin gelişmesi için ortam hazırlandı. Tacikistan İç Savaşı’nın sona ermesi ve İran’da Hatemi döneminin başlaması ile birlikte ikili ilişkilerde somut adımlar atılmaya başlandı. İran’ın, Tacikistan’la kültürel, askeri ve siyasi anlamda ilişkilerini geliştirerek Orta Asya’da kendi güdümünde olan Afganistan’ı da içine katabileceği, sözünün geçtiği bir blok oluşturma çabası içinde olduğu düşünülüyor. Bu bağlamda, Ahmedinecad döneminde özellikle kültürel alanda ilişkilerin gelişmesi dikkat çekici oldu. İkili ilişkilerin gelişmesinde Tacikistan Devlet Başkanı İmameli Rahmanov’un 16–17 Ocak 2006’da İran; İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinecad’ın 26 Temmuz 2006’da gerçekleşen Tacikistan ziyareti önemli rol oynadı. İran Tacikistan’ın İslam Konferansı Örgütü’ne üyeliğini desteklerken, Tacikistan’dan da İran’ın Şanghay İşbirliği Örgütü’ne (ŞİÖ) daimi üyeliğinin desteklemesini istiyor. İran, Tacikistan’a ‘yatırım’ yapıyor bölgesel ilişkilerini geliştirmeye çalıştı. 1994’de Tacikistan’da Rahmanov’un iktidara gelmesiyle Tahran ve Duşanbe yakınlaşmaya başladı ki, bu da ABD’nin kendisine yönelik uyguladığı çevreleme stratejisini kırmaya çalışan AVUNMA VE GÜVENLİK İran, köken ve dil açısından akraba S İran Tacikistan’la olan savunma ve güvenlik de önem veriyor. İran, Taliban olduğu Tacikistan’da geleceğe yatırım ilişkilerine tehdidi karşısında Tacikistan’a askeri destek verdi. 1998’de İranTacikistan arasında yapıyor. Ahmedinecad, iki ülkeyi ‘iki sözü imzalanan memorandumda savunma ve güvenlik ilişkilerinin geliştirilmesi yönünde canda bir ruh’ olarak tanımlıyor. önemli adımlar atıldı. Taraflar arasında SİYASİ İLİŞKİLER 9 Eylül 1991’de Tacikistan’ın bağımsızlığını tanıyan İran, 1992’de Duşanbe’de büyükelçilik açan ilk devlet oldu. İran 1992’de Tacikistan’da başlayan iç savaşı durdurmak için arabuluculuk girişimlerinde bulundu. Fakat ilk yıllarda İran’ın İslamcı muhalif grupları desteklediği şüpheleri hem arabuluculuk hem de ikili ilişkilerin gelişmesinin önünde engel oldu. Ne var ki, devrimin ilk yıllarında dış politikada ideolojiyi ön planda tutan İran, eski Sovyet cumhuriyetlerini izolasyondan kurtulma aracı olarak görmüş ve bu nedenle ideolojiyi ikinci plana atarak hem ikili hem de uyuşturucu ticaretine, terörizme, ayrılıkçılığa karşı mücadele alanlarında sürekli görüş alışverişinde bulunuluyor. Tacikistan’la savunma ve güvenlik alanında işbirliğine öncelik veren İran, 1999 yılından itibaren bu konuda görüşmelere başladı. 23 Nisan 2005’de dönemin İran Savunma Rahmanov ve Ahmedinecad; ŞİÖ toplantısında... Bakanı Ali Şamhani ile dönemin Tacikistan Savunma Bakanı Şıralı Hayrullayev arasında savunma alanında işbirliği için memorandum imzalandı. Anlaşmaya göre İran, Tacikistan kara kuvvetlerinin ve sınır birliklerinin eğitimine destek verecek ve aynı zamanda askeri teknolojik malzeme temin ederek eski tip silahların yenilenme işlemlerini gerçekleştirecek. İran’ın Tacikistan’la imzaladığı askeri anlaşma ikili ilişkilerin yanı sıra üçüncü taraflardan İran’a gelebilecek herhangi bir tehdidi engellemeyi de hedefliyor. Anlaşma sonrası İran Savunma Bakanı Şamhani, "Bu anlaşma Tacikistan’da askeri üssü bulunan üçüncü ülkelerden İran’a yönelebilecek olası tehditleri hafifletmektedir" derken aslında anlaşmanın ana hedefinin ABD tehdidini bertaraf etmek olduğu mesajını verdi.