Catalog

Cavid VELİEV TUSAM Yakındoğu Araştırmaları Masası cveliev@tusam.net . yüzyıldan sonraki savaşlar, İran’ın Hazar’daki etkinliğinde düşüşe neden oldu. 1732’de yapılan Reşt Anlaşması’na kadar Hazar’ın batısı ve güneyinde tek güç olan İran, anlaşma ile bölgeyi Rusya ile paylaşmak zorunda kaldı. En son 1921 ve 1940 Sovyetİran anlaşmaları ile Hazar, Sovyetler ve İran arasında kapalı bir deniz olarak tanımlandı. Sovyetlerin dağılmasından sonra Hazar jeopolitiğinde yaşanan değişimden İran da etkilendi. Sovyetler döneminde Hazar’da gücünü göstermeyen İran, 1991 sonrasında etkinliğini artırmaya çalışıyor. Hazar’da Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan’ın, Batı’lı enerji şirketleri ile petrol araştırma, üretim ve taşımacılık konusunda vardığı anlaşmalar İran’ı rahatsız ediyor. Bu işbirliğini, ABD’nin bölgeye yerleşmesi olarak gören İran, Hazar’daki girişimleri engellemeye çalışıyor. Türkiye ve ABD destekli BaküTiflisCeyhan’ı engelleyemeyen İran, Hazar’da varlığını göstermek için yeni taktikler geliştirdi. Bu bağlamda, İran Hazar’ı "Mazandaran Gölü" olarak tanımlıyor. Bu nedenle Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in 2001 yılındaki İran ziyareti sırasında küçük bir gerginlik yaşandı. İsimleri farklılaştırma politikası İran dış politikasının da yönünü gösteriyor. İran, bölgelerin ve coğrafyaların isimlerinde değişiklik yaparak bölgedeki durumu kendi lehine değiştirmeyi hedefliyor. Örneğin, Basra veya Arap Körfezi olarak adlandırılan bölgeyi İran, Fars Körfezi olarak tanımlıyor ve tarihten gelen bir isim olduğunu savunuyor. Alternatif petrol örgütü kurmak istiyor, askeri varlığını güçlendiriyor... C S TRATEJİ 11 Daha 1992 yılında İran, Hazar serbest ekonomik bölgesi çerçevesinde bir blok yaratılmasını önerdi. Hazar Ülkeleri İşbirliği Organizasyonu’nun (HÜİO) kurulması aynı yıllara denk geliyor. Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Rusya ve Türkmenistan’dan oluşan HÜİO’nun başkanlığı Tahran’da bulunuyordu. Bu organizasyonla İran, uluslararası doğalgaz üretim ve ihracat örgütü kurmayı hedefliyordu. Hazar’a kıyısı olmamasına karşın Özbekistan’ın da bu örgüte katılması gündeme geldi. İran böylece iki büyük enerji bölgesi olan Hazar ile Basra arasında köprü rolü oynamaya çalıştı. İran Hazar’a ilişkin ikinci öneriyi ŞİÖ’nün 15 Haziran toplantısında yaptı. Hazar havzası ülkelerinden oluşacak bir örgütün, doğalgaz ve petrol örgütü olması, enerji boru hatları ile fiyatları konusunda işbirliği yapması planlanıyor. Henüz düşünce aşamasında olan öneri, Putin’den de destek gördü. Orta Asya ülkelerinin örgüte üyeliği enerji politikalarını Çin, Rusya ve İran’ın etkisine sokabilir. İran ve Rusya öneri ile dünya enerji piyasasında söz sahibi olmak, BaküTiflisCeyhan ve BaküTiflisErzurum hatlarını etkisizleştirmek ve diğer bölge ülkelerinin rezervlerinin BTC üzerinden taşınmasını engellemek istiyor. İran yine Rusya’nın desteğinde, BTC’nin gelişmesini engellemek amacıyla Hazar’ın tabanına boru döşenmesine çevresel gerekçelerle karşı çıkıyor. Tahran bölge rezervlerini Swap yöntemiyle Basra’da satmayı öneriyor. Hazar’ın güneyindeki petrol kuyularında çalışmalar da başlamış durumda. 18 İran’ın, Hazar girişimleri Kuzey’den çevrelenme kaygısı taşıyan Tahran, Hazar’daki enerji kaynakları için öneriler getiriyor. İran, bölgedeki askeri varlığını da güçlendirmeye çalışıyor. Ahmedinecad ve Aliyev İRAN’IN ASKERİ ÇALIŞMALARI İran, Hazar’da askeri gücünü de genişletmeyi hedefliyor. Hazar’da, kıyısı olmayan ülkelerin asker bulundurmasına karşı çıkan İran, Rusya’nın öncülüğünde oluşturulacak KASFOR’u destekliyor. İran’a göre KASFOR’un oluşturulması Hazar’da güvenliğin sağlanması için yeterli olacak ve dışarıdan asker gelmesini engelleyecek. Rusya’nın Askeri Analiz dergisi, İran’ın Hazar’daki askeri gücü konusunda şu tespiti yapıyor: "Enzeli, İran’ın Hazar’daki en büyük limanıdır. Fakat Now Şehr, Bendere Türkmen ve Babolsar gibi İran’ın Hazar’daki limanları da önümüzdeki yıllarda askeri stratejik amaçlı kullanılabilir. Bu limanların askeri limana dönüştürülmesi fazla zaman almaz." Derginin verdiği bilgilere göre İran, gerektiğinde önemli bölgelerde operasyon yapabilecek taktiksel, operasyonel bir filo kurmayı hedefliyor. Projeye göre filoda birkaç tümen, denizaltılar ve denizden ve havadan bunları destekleyecek birlikler olacak. (Russian Military Analysis, Issue No.89, 03 Aug 01) İran’ın dördüncü büyük askeri bölüğün komutanı Mohsun Behzatferin’in sözlerine göre, 21 Mart 2006’dan 20 Mart 2007’ye kadar Enzelide’ki Şehit Temcidi tersanesinde dört adet askeri gemi yapılarak İran’ın Hazar’daki askeri birliğine teslim edilecek. İran’ın Azerbaycan güzergahlı petrol hatlarını izole etmek istemesi kolay bir hedef olarak görülmüyor. Çünkü bu durumda Tahran Rusya’ya da rakip konumuna gelebilir. Diğer yandan Kazakistan’ın Kaşagan kuyularından Swap anlaşmasıyla petrol alma arayışı, Astana’nın BTC’ye katılması ile yara alabilir. Kazakistan’ın İran’la arayışı, BTC’ye alternatif olarak gözükmüyor. Hazar kaynaklarının Avrupa’ya taşınması ABD ve AB tarafından da destekleniyor. Batıyla sorun yaşayan İran’ın boru hattı ve Swap arayışları finans sorununa takılabilir. AZERBAYCAN’I İZOLE ÇABALARI Azerbaycan petrollerinin taşıma güzergâhı dışında kalan İran, Rusya, Kazakistan ve Türkmenistan ile Swap Anlaşması’nı imzalayarak Hazar enerji kaynaklarında etkin olmaya çalıştı. İran’ın Hazar’daki Neka Limanı’ndan Tahran’daki petrol rafinerisine uzanan boru hatları aracılığı ile aldığı petrolleri iç tüketimi için kullanacak. Bu petrollerin karşılığı üç ülkeye Basra petrollerinden verilecek. Bu amaçla Neka Limanı’nın büyük tankerler için yenilendi. Ayrıca İran 1997 yılında Türkmenistan ve Türkiye ile doğalgaz anlaşması imzaladı. İran Türkmenistan’dan alacağı doğalgazı Türkiye’ye satmayı planlıyordu. Ancak ABD’nin uyguladığı ambargo, projeye uluslararası finans desteğini kesti. İran, Rusya’nın da desteğiyle Kazakistan ve Türkmenistan’a ucuz güzergah önerileri de getiriyor. Diğer yandan İran, 2001 yılından itibaren Hazar’ın güneyindeki petrol kuyularında üretim yapmak için çalışmalara başladı. İran, ABD ve Avrupa enerji şirketlerinden çok Rusya ve Çin şirketleri ile enerji işbirliğine önem veriyor. Yeterli sermayesi ve teknolojik gücü olmayan İran, ABD engeli nedeniyle yabancı sermayeyi çekemiyor. Bu durumda Tahran, Çin ve Rusya şirketlerine öncelik veriyor. 8 Haziran 2005’de Rusya’yı ziyaret eden dönemin İran Petrol Bakan Yardımcısı Hadi NecadHuseynyan Rusya’ya petrol ve doğalgaz alanında işbirliği için iki önemli öneri götürdü. Birinci öneri, İran petrol ve doğalgaz kaynaklarının işletilmesinde işbirliği, ikincisi ise Rus şirketlerine Rusya petrol ve doğalgazını Basra Körfezi’nden satabilme olanağı veren 25 yıllık Swap Anlaşması oldu. 27 Haziran 2006’da Rusya’nın Gazprom Başkanı Aleksey Miller, İran’ın yeni dönemde Petrol Bakanı olan Hüseyinyan ile görüşerek enerji üretiminde ve ihracatında işbirliği çalışmalarında ortak şirketler birliği kurmak için çalışmaların devamını kararlaştırdılar. Rusya ve Çin’le enerji işbirliğini daha çok savunan Hüseyinyan döneminde iki ülkeyle yapılan enerji görüşmeleri daha da hızlandı. 18 Ocak 2006’da İran Kuzey Delme Şirketi ile Çin’in Petrol Kuyuları Hizmetleri Ltd. Şirketi arasında Hazar’ın güneyinde bulunan ve Azerbaycan’la tartışmalı olan Alov/Albroz petrol kuyusunda tamir işleri yapılması konusunda anlaşma yapıldı. Hazar’ın yasal statüsünün belirlenmemesi nedeniyle İran bu yatağın kendisinin olduğunu savunuyor. Hazar’ın, beş kıyı devleti arasında kondomium (kıyı devletler tarafından ortak kullanım) ile beş eşit bölgeye paylaşılması gibi tezler ileri süren İran, aynı zamanda tartışmalı bölgelerdeki petrol kuyularının, statü belirlenene kadar işletilmeyeceğini savunuyor. Hatta Hazar’ın statüsü belirlenmediği için Azerbaycan BP’yle imzaladığı anlaşma gereği BP Alov yatağında araştırmaları İran’ın Hazar’daki askeri botlar tarafından engellendi.