Catalog

96. YIL COŞKUSU 1529 EKİM 2019 SALI 19231938 arasında GSMH yılda ortalama yüzde 7.4, sanayi yüzde 9.6, tarım yüzde 7.6 büyüdü Yıkıntılar arasından Anadolu’nun dört bir yanına fabrikalar yeşeren ekonomi 2 Şubat 1938, Atatürk Merinos Fabrikası açılışı sonrası fabrikayı gezerken. “Uçurum kenarında yıkık bir ülke... Yıllarca süren savaş... Ondan sonra, içeride ve dışarıda saygıyla tanınan yeni devlet... Bunları başarmak için aralıksız devrimler...” Atatürk’ün CHP’nin 4. Kurultayı’nı açarken söylediği bu cümleler, yıllarca tüm kaynaklarını savaşta yitirmiş yoksul bir toplumun, o yıkıntılar arasından kendisini yeniden var etmesinin özeti. Tüm olanaksızlıklarına rağmen yeniden ayağa kaldırdıkları arasında çökmüş bir ekonomi de var. Sanayi üretiminin sürekli düştüğü, daralan ekonomi içinde sektörlerin can çekiştiği, işsizliğin rekor üstüne rekor kırdığı ve alım gücünün sürekli azaldığı 2019 Türkiyesi’nden 1923’e bakınca, o dönem elde edilen ekonomik kazanımlar daha anlamlı hale geliyor. Cumhuriyet ilan edildiğinde devralınan ekonomik yapı, savaşlar, kapitülasyonlar ve dış borçlar sebebiyle çökmüş bir haldeydi. 1915’te İstanbul ve Anadolu’da büyük işletme sayılan 585 işyerinde 30 bin sanayi işçisi çalışıyordu. Sanayi kuruluşlarının kapasitesi küçük, işçi sayısı az ve üretilen ürünlerin kalitesi düşüktü. Osmanlı hanedanı, 18541914 arasında 222.7 milyon Osmanlı Altın Lirası’na denk gelen, çoğu Fransız Frangı cinsinden dış borç almıştı. 1923’e gelindiğinde gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) kabaca 570 milyon dolar, ihracat 51 milyon dolar, ithalat 87 milyon dolardı. Geçimini ilkel yöntemlerle tarımdan sağlamaya çalışan yoksul ve eğitimsiz bir toplum vardı. Yerli ürünler yerine ithal malları korumayı amaçlayan bir gümrük rejimi, ağır bir Düyuni Umumiyye borcu ve ülkeyi yarı sömürge haline getiren kapitülasyonlar nedeniyle bütün ticari faaliyetler büyük ölçüde durmuştu. Mustafa Kemal, daha sonra Nutuk’ta “Devlet, borçların faizlerini bile ödeyemeyecek duruma gelmiş, dünyanın gözünde iflas etmişti” diyecekti. 17 yılda yüzde 202 Osmanlı’nın 19. yüzyılın sonunda ve 20. yüzyılın başında girdiği savaşların finansmanında iç kaynakların yetersiz kalmasına, yüksek oranda borçlanmaya gidilmesine ve yıllarca süren savaşlar sonucu ülkede birçok iş sahasının kapanmasına rağmen, uçak ve motor fabrikasından çimento fabrikasına, şeker fabrikalarından dokuma fabrikasına, şişe ve cam fabrikasından elektrik santrallarına kadar, üretimi ve istihdamı Osmanlı’dan çökmüş bir ekonoGAMZE mi devralınBAL masına rağmen, 19231938 arasında uçak ve motor fabrikasından dokuma, çimento, şeker, bira ve kâğıt fabrikalarına kadar birçok fabrika kuruldu. Yabancıların elindeki pek çok kurum ise millileştirildi. artıracak pek çok fabrikalar kuruldu. Yabancılardan satın alınan birçok işletme ise millileştirildi. 19231938 arasındaki 15 yıllık Atatürk döneminde, gayri safi milli hasıla (GMH) yılda ortalama yüzde 7.4, sanayi yüzde 9.6, tarım ise yüzde 7.6 oranında büyüdü. Osmanlı Devleti’nin ekonomisi 400 yılda yüzde 161 büyürken, Türkiye Cumhuriyeti’nin ekonomisindeki büyüme ilk 17 yılda yüzde 202 oldu. Mahfi Eğilmez’in “Değişim Sürecinde Türkiye” başlıklı kitabındaki verilere göre, 1820’de kişi başına gelir 643 dolar iken, 1923’te 712 dolara, 1940’ta 1625 dolara yükseldi. Lira cinsinden yıllık ortalama milli gelir büyümesi, 19231929 arasında yüzde 9.4, 19301939 arasında yüzde 6 oldu. Osmanlı’dan kalan borcun 101 milyon TL’si 19291949 arasında ödendi. “Ekonomik bağımsızlık olmadan siyasi bağımsızlığın da olmayacağı” anlayışıyla yıllar içinde birçok reform yapıldı. Yalnızca 19231938 arasında ekonomi alanında yapılan bazı adımları şu şekilde derledik: 41923Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu kuruldu. 41924Gölcük’te ilk tersane ünitesi, Devlet Demiryolları, Türkiye İş Bankası, Türkiye Tütüncüler Bankası kuruldu. İstanbulAnkara arasında ilk yolcu uçağı seferi yapıldı. İlk milli sigorta olan Anadolu Sigorta faaliyete geçti. 41925Aşar Vergisi kaldırıldı. Adana Mensucat Fabrikası üretime başladı. Türk yapımı ilk planör uçuruldu. 41926Demir Çelik Sanayiinin kurulmasına ilişkin kanun yayımlandı. Türk Telsiz Telefon Şirketi kuruldu. Eskişehir Uçak Bakım İşletmesi, ilk şeker fabrikası Alpullu Şeker Fabrikası, İstanbul’da inşaat demiri üreten ilk haddehane, Kayseri Uçak ve Motor Fabrikası açıldı. Menderes döneminde kapatılana kadar 112 savaş uçağı üretildi. Bakırköy Çimento Fabrikası kuruldu. Uşak Şeker Fabrikası işletmeye açıldı. 41927Bünyan Dokuma Fabrikası hizmete girdi. Bursa Dokumacılık Fabrikası açıldı. 41928Anadolu Demiryolu Şirketi yabancılardan satın alındı. Ankara Çimento Fabrikası, Malatya Elektrik Santralı, KütahyaTavşanlı demiryolu, Üsküdar, Bağlarbaşı ve Kısıklı’da tramvay hatları, Gaziantep’te Mensucat Fabrikası açıldı. 41929Ayancık Kereste Fabrikası açıldı. Trabzon Vüzera Hidroelektrik Santralı, İstanbul’da FatihEdirnekapı tramvay hattı hizmete girdi. Haydarpaşa Limanı yabancılardan satın alındı. Paşabahçe Rakı ve İspirto Fabrikası hizmete girdi. 41930Mecidiyeköy Likör ve Kanyak Fabrikası açıldı. 41931Tekel Genel Müdürlüğü, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kuruldu. 41932Diyarbakır Tekel Rakı Fabrikası işletmeye açıldı. Sanayi Teşvik Kanunu ile toplam 1473 işletme teşvikten yararlandı. İzmir Rıhtım İşletmesi yabancılardan satın alındı. Türkiye Sanayi Kredi Bankası kuruldu. 41933Eskişehir Şeker Fab rikası açıldı. Sümerbank resmen faaliyete geçti. Zonguldak Yatırım Bankası ve Kayseri Milli İktisat Bankası, Halk Bankası kuruldu. 41934Keçiborlu Kükürt Fabrikası üretime başladı. Turhal Şeker Fabrikası açıldı. Isparta Gülyağı Fabrikası üretime başladı. Kayseri Uçak ve Motor Fabrikasında yapılan ilk uçağın deneme uçuşu yapıldı. Sümerbank Bakırköy Bez Fabrikası’nın açılışı yapıldı. İlk Süttozu Fabrikası Bursa’da açıldı. Zonguldak Kömür Yıkama Fabrikası işletmeye açıldı. 41935Maden Teknik Arama Enstitüsü, ETİBANK, Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ kuruldu. İstanbul Rıhtım Şirketi yabancılardan satın alındı. Ankara’da troleybüs hattı işletmeye açıldı. Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası, Sümerbank Kayseri Dokuma Fabrikası, Ankara Mamak’ta Gaz Maskesi Fabrikası açıldı. 41936Sümerbank Malatya İplik ve Bez Fabrikası kuruldu. İzmir Kâğıt ve Karton Fabrikası hizmete girdi. Elazığ Şark Kromları İşletmesi kuruldu. İzmir Havagazı Şirketi yabancılardan satın alındı. İstanbul Telefon Şirketi millileştirildi. SEKA’nın İzmit’teki fabrikasında ilk kâğıt üretildi. 41937Sümerbank Konya Ereğlisi Dokuma Fabrikası üretime başladı. Kozlu Kömür İşletmeleri yabancılardan satın alındı. ÇatalağzıZonguldak arasında demiryolu açıldı. Ankara’da ilk bira fabrikası kuruldu. Toprak kaleİskenderun demiryolu yabancılardan satın alındı. Ankara’da Motorlu Tayyarecilik Okulu, Urfa’da Ceylanpınar Devlet Üretme Çiftliği, Sümerbank Nazilli Basma Fabrikası açıldı. DenizBank kuruldu. İstanbul ve Trakya demiryolları yabancılardan satın aındı. DiyarbakırCizre demiryolu açıldı. Yozgat TermoElektrik Santralı hizmete geçti. 41938Gemlik Suni İpek Fabrikası açıldı. İzmir Telefon Şirketi yabancılardan satın alındı. Divriği Demir Madenleri üretime başladı. Bursa Merinos Fabrikası üretime başladı. Eskişehir İspirto Fabrikası açıldı. İstanbul Elektrik Şirketi yabancılardan satın alındı.