Katalog

30 Ağustos 2017 Çarşamba Akademi 9 >> Ayrıca kişinin inancını sürdürme eğilimi çok güçlü. Beyin duyularımızdan gelen verileri bir kalıba yerleştirerek anlamlandırıyor. Eğer akrep burcundakilerin kinci olduğuna inanıyorsak, seçici bir algıyla akrep burcundakilerin kinciliği dikkatimizi çekiyor. Diğer örnekleri “görmüyoruz”. Yaşamdaki belirsizlik de önemli. Klasik örnek beysbol oyuncuları. Şans faktörünün çok belirgin olduğu beysbolda oyuncuların uğurlu paraları, bilezikleri, formaları var. Vuruş sırası kendilerine geldiğinde garip, uğurlu hareketler yapıyorlar. Belirsizlik etkisi toplumsal sınıf ve zümrelerde de görülüyor. Örneğin batıl inançlar, hava koşullarından çok etkilenen çiftçilerde, sanayi işçilerinden daha fazla. Astrolojinin bir yönü karakter analizi ise diğer yönü de geleceğin öngörülmesidir. Gazetelerin astroloji köşelerindeki bulanık ifadeleri hepimiz biliriz. Bu tür ifadelerin nedeni “inanırsan fal çıkar” diye bilinen pozitif geri beslemenin kullanılmasıdır. Falcılar öncelikle karşısındakinin cinsiyetini, vücut dilini, kılığını, parmağındaki yüzüğü, yaşını, şivesini, belki de sezgisel olarak, analiz ediyor ve bu ipuçlarından başlayarak soğuk okuma (cold reading) diye adlandırılan bir yöntem kullanıyorlar.10 “Ben gördüklerimi anlatacağım. Bunlar bana bulanık, sana daha net görünecek. Birlikte çalışarak doğru sonuçlar çıkarabiliriz” diyerek başlayıp geri beslemeleri izliyor. Özel görünen, oysa aslında çok genel bir dil kullanarak, yüksek olasılıklı tahminler yaparak, zaman zaman müşteriyi memnun edecek sözlerle iletişimi güçlendirerek devam ediyorlar. l Ne yapmalıyız? Çevremizi saran safsatalara karşı tek silahımız eleştirel düşünmek, sistematik olarak doğru sorular sormak, konuya akla ve kanıtlara dayalı yaklaşmak ve kanıtların değişmesi ile fikir değiştirebilmek. Aşağıda birkaç ilke anılmakla birlikte kapsamlı bir yöntem için Carl Sagan’a başvurmalıyız.11 Sıra dışı bir iddia görüldüğünde, o iddianın doğruluğunu incelemek için olabilirliği (possibility) ve akla yakınlığı ( ) değerlendirilmeli. Hipotezin yanlış olabileceğinin kabulü ile başlamalıyız. Unutulmamalı ki yanlışlanamayan düşünce bilim alanına değil inanç alanına girer ve bu yazının konusu dışına çıkar. Konuyu önyargısız olarak, olabildiğince nicel bilgilere dayanarak incelemek, farklı veri setleri ile tekrarlamak ve istatistiği doğru kullanmak ikinci adımdır. En yaygın önyargı kaynağının kendi inancımızgörüşümüz ile gelenekselkalıplaşmış yargılar olduğunu unutmamalıyız. Bilimsel buluşların uygun ortamda yayımlanıp duyurulması ve başka bilim insanlarınca değerlendirilmesi son Gözlem imkânlarının sınırlı olduğu bir dönemde inşa edilen bir caminin minberi Güneş sisteminin sırlarına ışık tutabilir mi? aşamadır. Bu konuda ilginç bir örneği geçenlerde gördük. NASA, başka yıldız sistemlerinde dünya benzeri gezegen ve uyduların olabileceğini belirtince Bursa Büyükşehir Belediye Başkanı Recep Altepe, “yüzyıllar öncesinden Ulu Cami minberine işlenmiş farklı cisimlerin bulunduğuna işaret edip” astronomi uzmanlarını inceleme yapmak üzere Bursa’ya davet etti.12 Gerçekten Ulu Cami’nin yapıldığı dönemde Bursa’da Molla Fenari ve Kadızade Rumi’nin gökbilimle uğraştıklarını ve kitaplar yazdıklarını biliyoruz. Diğer yandan çıplak gözle yapılan gözlemlerde Güneş sisteminin yalnızca beş gezegeninin gözlenebildiğini, bunların uydularının görülemediğini ve kütleçekim formülü kullanılmadan gezegenlerin yörüngelerinin hesaplanamayacağını da biliyoruz. Bu durumda 14. yüzyıl sonunda “yeni” gezegen bulunduğunun bilimsel bir kanıtı olması beklenemez. Ne yazık ki başkasının yaptığı bir bilimsel buluşun duyurulmasının ardından, Güneş sisteminin gizlerini cami minberlerindeki desenlerde arayıp “biz bunu önceden biliyorduk” türü açıklamalar yapılması pek saygı uyandırmıyor. Yukarıda sakıncalarına değindiğim internetin bu kez bize nasıl yardımcı olacağını da belirtmek istiyorum. Genel olarak eleştirel düşünce ve doğru düşünme pratikleri konusunda sık sık yalansavar.org, mantıkhataları.com ve evrimagaci.org sitelerine bakmanızı öneririm. Özel olarak kuşkulandığınız bir haber olunca teyit.org, bir siyasetçinin kuşkulandığınız bir ifadesi ile karşılaşınca dogrulukpayi.com sitelerinde açıklayıcı bilgiler bulabilirsiniz. Konunun daha teknik yönleri de var. Örneğin internetteki bir fotoğrafın dosya bilgilerini inceleyebilirsiniz. Böylece, eğer özel bir çaba ile gizlenmemişse, söz konusu fotoğrafın haber tarihinden çok önce bambaşka bir yerde çekildiğini anlayabilirsiniz. Son olarak, benim hakkımda “biraz fazla katı bir inatla bilimi savunuyor” diye düşünüyorsanız bir mazeretim var: Koç burcunda doğmuşum. Koç burcu erkekleri inatçı oluyor! n 1 Jonathan Swift, Gulliver’s Travels (Oxford: Oxford University Press, 2005 [1726]), 167. 2 Kim LaCapria, “Snopes’ Field Guide to Fake News Sites and Hoax Purveyors”, Snopes, 14 Temmuz 2017, http://www.snopes.com/2016/01/14/fakenewssites, erişim tarihi 14 Temmuz 2017. 3 “Dünya Kasım’da 15 gün kararacak”, Güneş, 21 Ekim 2015, http://www.gunes.com/dunya/dunyakasimda15gunkararacak636160, erişim tarihi 4 Temmuz 2017. 4 “Elektromanyetik alan nedir?”, Yeni Asya, 1 Mayıs 2012, http://www.yeniasya.com.tr/bilimteknoloji/elektromanyetikalannedir133791, erişim tarihi 5 Temmuz 2017. 5 Bu yazıyı hazırlarken sayısal değerler vermek için Güneş’ten sonra bize en yakın (4.22 ışık yılı = 40*1015m uzaklıktaki) yıldızın, Proxima Centauri’nin, etkisini hesaplamaya çalıştım. Ama bulduğum değerler anlamsız olacak kadar küçük. 6 Karl Freiherr von Reichenbach, Physikalischphysiologische Untersuchungen : über die Dynamide des Magnetismus, der Elektricität, der Wärme, des Lichtes, der Kristallisation, des Chemismus in ihren Beziehungen zur Lebenskraft (Braunschweig: F. Vieweg, 1850). 7 Steven V. Roberts, “White House Confirms Reagans Follow Astrology, Up to a Point”, New York Times, 4 Mayıs 1988, http://www.nytimes. com/1988/05/04/us/whitehouseconfirmsreagansfollowastrologyuptoapoint.html, erişim tarihi 4 Temmuz 2017. 8 Tevfik Uyar, Astrolojinin Bilimle İmtihanı (İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınları, 2015). 9 Jerome Tobacyk, Gary Milford, Thomas Springer, Zofia Tobacyk, “Paranormal Beliefs and the Barnum Effect”, Journal of Personality Assessment 52: 4 (1988), 737–39. 10 Bazı falcılar, teknik olanaklar kullanarak müşteri hakkında bilgi toplaması veya bekleme odasında falcının bir casusunun müşteriyi konuşturup falcıya iletmesi gibi “sıcak okuma” yöntemleri de kullanıyorlar. 11 Carl Sagan, Karanlık Bir Dünyada Bilimin Mum Işığı, çev. Miyase Göktepeli (Ankara: TÜBİTAK, 2006), 212–19. 12 Bursa Büyükşehir Belediyesi Basın ve Halkla İlişkiler Şube Müdürlüğü, “Yeni keşfedilen gök cisimlerine Ulu Cami minberinden ipucu”, 24 Şubat 2017, http://www.bursa.bel.tr/yenikesfedilengokcisimlerineulucamiminberindenipucu/haber/23370/, erişim tarihi 4 Temmuz 2017.