Katalog

6 Nüfus olarak yaygın olmasa da coğrafya olarak en geniş alanda konuşulmasından ve 18. yüzyıldan itibaren önemli eserlerin bu lehçede yayınlanmasından ötürü Kıpçakça geniş kesimler tarafından bilinmektedir. Kazakça, Kırgızca ve Tatarca bu lehçenin en önemli ağızlarındandır. Tarihteki Kumanların kullandığı bu lehçeyi günümüzde Kazak, Kırgız ve Tatarlardan başka Barabalar, Başkurtlar, Karaçaylar, Karaimler, Karakalpaklar, Kırımçaklar, Kumuklar ve Nogaylar konuşmaktadır. Bu lehçelerden Karakalpakça Özbekistan’da; Kırımçakça Kırım’da konuşulmaktadır. Karaimce’yi konuşan insanların sayısı bugün 100 civarında kalmıştır. Türkiye Türkçesi ile rahat anlaşılabilen bu lehçe maalesef kaybolmaya yüz tutmuştur. Bugün, Letonya, Litvanya ve Polonya’da birkaç köyde konuşulmaktadır. Diğer lehçeler Rusya’nın çeşitli bölgelerindeki özerk Türk bölgeleri veya topluluklar tarafından kullanılmaktadır. CENGİZ’İN DİLİ Tarih boyunca başta Ali Şir Nevaî olmak üzere birçok Orta Asyalı şairin kullandığı ve Moğol İmparatorluğu’nun da (1206–1405) resmi dili olan Çağatayca, bugün dilbilimciler tarafından Uygur grubu olarak adlandırılmaktadır. Özbekçe ve Doğu Türkistan’da konuşulan Uygurca bu lehçenin en önemli iki ağzıdır. Çin’deki diğer Türk gruplarından olan Yugur ve Aynu dillerini konuşanların toplam sayısı ise 10.000 civarındadır. Bu grupta kaybolmaya yüz tutmuş "İli Türkçesi" diye adlandırılan ağzı ise yine Çin’de yaşayan 120 kişilik bir köy konuşmaktadır. Sibirya’da yaşayan Türklerin dilleri ise Sibirya Grubu olarak adlandırılmaktadır. Sahaca (Yakutça), Tuvaca, Hakasça, Altayca, Şorca, Dolganca, Çulimce, Tofaca, Hotonca, Televütce gibi diller bu gruba dâhildir. Adından da anlaşılacağı üzere bu boylar Sibirya’da yaşamaktadır ve nüfusları; en azı 3.000 (Televütler), en kalabalığı 400.000 (Saha/Yakutlar) olmak üzere değişkenlik göstermektedir. Tofaca ise kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya olan bir lehçedir. Lehçe Türkiye, Kıbrıs, Balkan Türkçesi Azerbaycan Türkmenistan Gagauzlar Irak Türkmenleri Kırgızca Kazakça Karakalpakça Kazan Tatarcası Kırım Tatarcası Başkurtça Karaçay Balkarca Nogayca Kumukça Karayca Özbekçe Uygurca Sahaca (Yakutça) Şorca Altayca Tuvaca Hakasça Çuvaşça C S TRATEJİ Cümle Yeni yılınız kutlu olsun Yeni iliniz mübarek olsun Teze yılınızı gutlayaarın Yeni yılınızı kutlerim Yengi iliyiz mubarak olsun Cangı cılıngız kuttu bolsun Canga cılıngız kuttı bolsın Canga cılıngız kuttı bolsın Sizni yanga yıl bilen tebrik item Yanı ılınız mubarek olsun Hizzi yangı yıl menen kotlayım Cangngı cılığıznı alğışlayma Yana yılınız men Yangı yılıgız kutlu bolsun Sizni yanhı yıl bıla kutleymın Yengi yılıngız mübarek bolsun Yengi yılıngızğa mübarek bolsun Ehigini şanga cılınan eğerdeliibin Naa çıl çakşı polzun Slerdi cangı cılla utkup turum Caa çılbile bayır çedirip or men Naa çılnang alğıstapçam sirerni Sene sul yaçepe salamlatap bölgesinde 40 bin kişi tarafından konuşulmaktadır. ORTAK ALFABE ESKİ TÜRKÇE’NİN GÜNÜMÜZDE YAŞAYAN HALİ? Ogur veya diğer adıyla Bolgar lehçesi günümüzde sadece Çuvaşlar tarafından konuşulmaktadır. Tarihte Hunlar da dâhil olmak üzere birçok eski Türk kavminin konuştuğu dili andıran Çuvaşça "r Türkçesi" diye tabir edilen özel bir isimle anılmaktadır. Örnek vermek gerekirse; eski Türkçe’de kullanılan çoğul "z" eki bugün sadece Çuvaşça’da kullanılmaktadır.(2) Çuvaşça’ya "r Türkçesi" denmesinin sebebini bazı dilbilimciler "z" ve "d" seslerinin Çuvaşça’da "r" sesine dönüşmesinden dolayı olduğunu açıklamaktadırlar. Ancak bu tam olarak tatmin edici bir açıklama değildir, zira değişik lehçelerde birçok ses ARGU dönüşüme uğramaktadır. Halaçca Son grup ise üzerinde araştırma yapılmasına ihtiyaç olan Argu Grubu, Halaçca’dan ibarettir. Diğer Türk lehçelerine en uzak kalan lehçedir. Dil bilimcisi Gerhard Doerfer'in görüşüne göre Halaç, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir. Türkçeden çok erken ayrılmış ve 13. yüzyılda İran'da, etrafı Farsça konuşanlarla çevrili kalmıştır. Bugün İran’ın Arak KIPÇAK Barabaca Başkurtça Karaçayca Karaimce Karakalpakça Kazakça Kırgızca Kırımçakça Kumukça Nogayca OGUR Çuvaşça Hunca Bulgarca OĞUZ Türkiye Türkçesi Balkan Türkçesi Gagauzca Azerice Irak Türkmencesi Suriye Türkmencesi Türkmence Avşarca Hazaraca Şalarca SİBİRYA Altayca Çulimce Dolganca Hakasça Hotonca Sahaca Şorca Televütçe Tofaca Tuvaca Alt alta yazıp toplandığında, Türkçe günümüzde 200 milyondan fazla insan tarafından ana dil olarak konuşulmaktadır. Kırka yakın ağızdan müteşekkil kabul edilmesindeki en büyük etkenlerden biri (tarihi ve coğrafi farklılıkların yanı sıra) şüphesiz Sovyet döneminde uygulanan bölücü politikalardır. Özellikle Orta Asya ve Sibirya’da yaşayan boylar, Stalin döneminde farklı isimler vermek ve değişik alfabeler dayatmak suretiyle yapay olarak birbirlerinden ayrılmışlardır. Sovyetlerin dağılmasının ardından resmi olarak ilk defa 1993 yılında Antalya’da toplanan "Türk Devlet ve Toplulukları, Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı"nda gündeme gelen "ortak alfabe" konusu o günden itibaren Türk devletlerinde birer politika haline geldi. İlk olarak Azerbaycan 1992’den itibaren kademeli olarak, 1996’da ise tamamen, halkın isteği doğrultusunda, özellikle Türkiye ile rahat anlaşabilmek için Latin alfabesine geçti. Türkmenistan ise bunu 2000 yılında gerçekleştirdi. Aynı yıl, Rusya’ya bağlı Tataristan Özerk Bölgesi de mecliste Latin alfabe kullanılmasını kabul etti. Özbekistan’ın da 2010 yılına kadar geçmesi beklenmekte. Kazakistan hükümeti de 60 bin dolar ayırarak Türkiye, Azerbaycan, Özbekistan ve Türkmenistan’daki değişimi incelemek ve uygulamak amacıyla Bilim Akademisi Dil Enstitüsü’nü kurdu. Bu şekilde adım adım ortak alfabeye geçiş ve aynı zamanda teknolojinin de gelişmesiyle iletişimin artık çok rahat olması sayesinde ilerleyen yıllarda Türk dünyasında– en azından bağımsız ülkeler arasında ortak bir Türkçe belki de kendiliğinden oluşacaktır. Nitekim 18831918 yılları arasında Kırım Bahçesaray’da İsmail Gaspıralı tarafından Arap alfabesi kullanılarak Osmanlı Türkçesiyle yayımlanan Tercüman gazetesi İstanbul, Kahire, Semerkant gibi merkezlere gönderiliyor ve okuma yazma bilen herkes tarafından rahatça anlaşılıyordu. O yıllarda Anadolu merkezli başlayan ortak Türkçe çalışmaları, Sovyetler döneminde sekteye uğrasa da bugün tekrar başlatılmıştır. Üstelik bu sefer daha kolay anlaşılabilen, Arap alfabesinin aksine ünlüleri olması sebebiyle Türkçenin yapısına daha uygun olan ve dünyada en fazla kullanılan Latin alfabesiyle adım adım gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır. Ancak bu noktada Türkiye Türkçesi’ne yakın bir lehçe olmasına rağmen, Çin’in baskıları yüzünden Uygurcanın alfabe birliği sürecinde dahil olması zor gözüküyor. Zaten çok zor elde ettikleri Arap alfabesini –ki Arapça’dan da bazı noktalarda farklılık göstermektedir– kullanma hakkını da kaybetmemeleri açısından şimdilik böyle bir şey talep etmek Çin’in Uygur fobisini uyandırmaktan başka bir işe yaramayacağından pek gerçekçi gözükmüyor. Uygurca sayılmazsa önümüzdeki yıllarda Türklerin ortak bir alfabeye kavuşması hayal olmadığı UYGUR gibi toplumların birbirleriyle olan Özbekçe iletişimlerini güçlendirecektir. Bu Uygurca sayede de küreselleşen dünyada Türkçe Aynuca de hak ettiği yere kavuşacak, bir dünya Yugurca dili haline gelebilecektir. İli Türkçesi Dipnotlar: 1 Bu sıralama yenidir. Eski sıralama Ağız – Şive – Lehçe şeklindeydi. 2 Çoğul "z" ekine günümüz Türkçesi’nde de rastlamaktayız. "Geliyoruz" fiilinde olduğu gibi birinci çoğul şahsın fiil sonlarındaki "–z", "ikiz", "biz", "siz" örneklerinde olduğu gibi.