Katalog

24 AĞUSTOS 1997. SAYI 596 sadi" yetenek ve "jeostratejik" konum, Diyarbakır' ın dış müdahalelerle karşı karşıya bıraktı. Hurri,MittanilCrallığıilebaşlayan toplumsal yaşam Asur, Urartu, Roma, Bizans, Arap istilaları, Mervani, Eyyübi ve Selçukluyönetimiylcsürdü. Fetihlerle sınırlanni devamli genişleten Osmanlı da doğal olarak Diyarbakır'la "ilgi"lenecekti. Yalnız Osmanlının Diyarbakır'la gerçek ilgisi ticari anlamda oldu... Akdeniz ü/erinden denizcilikteki üstünlüğü kaybcdcn Osmanlı, Hindistan baharat yolunun değerli bir seçenek olduğunu keşfctmektegecikmedi. YavuzSultanSelimdedönemindc ticari avantajları görerek, Sünni Kürtbeyleri ile "ittifaka" girdi. "tttifak" Celali Isyanları boyunca da devam ettı. Osmanlı toplum yapısını sarsan Celali lsyanları sürecinde, Doğu'da toplum yapısını etkileyecek olayların yaşanmadığı, Osmanlı ile Kürtbeylerininiyi ilişkilcrinin devamettiğibiliniyor. Hatta Osmanlı, Celali isyanlarının bastırılmasında, aralannda Diyarbakır Beylerbeyi olmak üzere, Doğu Anadolu yöresindeki askerlerden önemli yardımlar gördü. Yine, bu dönemde K.ürt aşiretleri arasında bitmek tükenmek bilmeyen savaşlar da sürdü. 1900 yıllarına doğru Osmanh'yla Kürt beyleri arasındaki yakınlık daha da arttı. 1891'de 36 Hamidiye Alayı teşkil edilerek, aşiretreislcrinepaşalık unvanı verildi. Mustafa Ağa gibi eşkiyalık yapmı.ş kötü ün sahibiaşiretreisleridebuyollataltifedilmiş oldu. Osmanlı, Kürt soylularınıneğitimiylede ilgilendi. Aşiret hanedanı çocuklarını okutmakiçin"aş.iretmektepleri"kuruldu. riye. Hayvanlaryasal olmayan yollarla sokulduğu için ilin milli hasılasınadahil cdilmekle birlikte para komşulara akıyor. Milli Hasıla hcsaplamalarında hay vancılık, tanm kaleminde görüldüğü için bu alandaki artış datartışmalı. Diyarbakır'da daima cılız kalan sanayi 1987'den sonra daha da geriledi. On yıl önce sanayinin ekonomideki ağırlığı yüzde 29'lardayken 1994 'tc yüzde 23'lere kadar düştü. Cumhuriyettarihi boyunca tüm Doğu veGüneydoğuillerinde olduğu gibi Diyarbakır'da da sanayi geliştirilemedi. Kürt olmasına karşın "Türkçülük"ün babası sayılan ZiyaGökalp tarafından savunulan "milli iktisat" görüşü hayat hakkı bulamadı. Cumhuriyettarihi boyunca yeterincedolaylıteşviklerden yararlanılamadığı gibi kamu destekli yatınmyolundada ciddi yolalınamadı. Devlet harcamalan nedir? Devlet kuruluşlan tarafından yapılanamacı ammehizmetinin sağlanması olanbütün faaliyetler devlet hizmetleri sektörü kapsamına giriyor. Devlet harcamalannın bel kemiğini oluşturan ise maaş ödemeleri. Genel vekatmabütçeli kuruluşlarca yapılan ücret ve maaş ödemeleri arasında Maliye ve Gümrük Bakanlığı, özel idare ve belediyeler de bulunuyor. Bu kalemin içine gerek lojman gerekse iş yeri olarak devletin yaptırdığı binalar da giriyor... batı arasındaki gelişmişlik farkı, daha da büyüdü... Alınan önlemleryeterli gelmcdi. Farkın kapatabilecek olan nüfus payının üzerindekaynakaynlmasınıngerçekleştirilmedi. Bu da planlı kalkınma döneminde dengelerin kurulmasını engelledi. Sonuç olarak da Diyarbakır'ın diğer Güneydoğu ve Doğu Anadolu illeri gibi gerikalmışlık "yazgısı" değiştirilemedi. Diyarbakır hala salt tanm ürünleri üretenkent... Ekonomininkarşılıklıüstünlüklerprensibineuygun olarak gelişmesini engelleycn böylesi bir durum, üretilen buğdayın gelişmiş bölgelerde işlenip tckrarDiyarbakır'adönmesiyle,yani"makarna" örneği ile yeterince açıklanabilir. Son yıllarda savaşınyoğunlaşması Diyarbakır'da zaten cılız olan sanayinin daha da gerilemesini getirdi. Sonuç düşündürücü!.. Tanm da olması gerektiği kadar gelişemedi. Son yıllardadaha önceki döncmlerde olduğu gibi tarımsal tasarruflar yeniden tarıma yada sanayinin vcrimliyadaolanakları devletçe geliştirilmiş alanlanna kaydırılamadı. Yabirtakımcılızticarigirişimciliklerle kısır döngü tutturuldu ya da para daha gelişmiş yörelere transfer edildi. Ekonomik göstergeleruyardı;önlemalınmalı! Hemde acilönlemalınmah. Geçen ramazanda bir hay ırseverin Diyarbakır'da dağıttığı erzak sırasındayaşananarbedeyitelevizyonlardanizledik.Belleklcrden silintniş olamaz. Geçenlerde Diyarbakır'da açlıktanölenadamıhatırlıyoruz! Yine parçalanan ailelerin trajedisinin, sokak çocuklarının sayısındaki artışın, etik yozlaşmanın... vb. konuyladirekt ilişkisini biliyoruz. Kente ister Diyarbakır deyinistcrAmcd bunları biliyoruz. Benno Bernard' ın Brüksel için yazdığı dizeler farklı bağlamdadcğişik zamanlarda bileolsaDiyarbakır'ıdaanlatmıyormu? Diyarbakır değil, bcndim çirkinleşen Çünkü o kadar çokşey var ki size söylemeye korktugnm, O kadar çokşey sizinduymak istemeyeceğiniz, Ah "Diyarbakır"^ Doğu ve Batı farkı... Diyarbakır'da sonyıllardamilli hasıla rakamlan içinde en ciddi artışın devlet hizmetleri sektöründe görülmesi ekonomik büyümeaçısındansonderecetehlikeli. Çünkü bu scktör ekonomiy i harekete geçirecek dinamiklerden yoksun. Aynca, buradaki görevli Sektörel dağılırrr < ) % 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 24.2 21.9 1994 'Tanm Sanayi Inşaat Ticaret Diğer 20.1 29.4 23.6 33.0 21.5 27.2 25.0 25.5 23.9 23.0 23.7 23.7 24.2 22.8 6.6 18.3 10.2 5.5 15.7 9.6 6.1 16.6 14.5 4.5 15.5 16.1 6.4 14.4 19.7 6.5 13.9 19.5 5.8 14.7 20.9 4.1 14.8 17.9 ' Diyarbakır / brKilısınm a n fıyatlara aore seklorcl daqılımı / Gellrvebölüşüm Bugün, Diyarbakırlı zenginlerin pastadan aldıklanpay,yoksullarınaldıklarıpayın 7.3 katı. Bu oran Türkiye geneline bakı ldığı zaman 11 kat. llkbakıştaolumlugibigelenbu oran gerçekte hiç de içaçıcı değil. Çünkü 1994 yılında Türkiye genelindc kişi başına düşen yurtiçi milli hasıla 1712 dolarken Diyarbakır'da 1485dolar.Gerçi Diyarbakır'ın pastadan az pay alması yeni bir gelişme değil. 191 l1912yıllarındakiOsmanlıgelirve harcamalanndan Istanbul hariç imparatorluğunkişibaşınageliri0.85liraolduğugörülüyor. Bu dönemde Diyarbakır'da kişi başına ortalamagelirise0.51 lira. Yıllareşitsizliği azaltmıyor... 19871994 yıllan arasına baktığımız zaman Diyarbakır'ın il hasilasında tanm ve devlcthizmetleribüyürken, diğer tümsektörlcrdeki oranların küçüldüğünü görüyoruz. 1987 yılında tanmın ekonomideki ağırlığı yüzde 20'lerdeyken 1994'te yüzde 24 'lere yükscliyor. Diyarbakır'da tarımın artmasınin nedeni uzmanlara göre G AP'la ilişkisiz. Pomuğun öneminin artması sulama alanlarını genişletmiş pampaj yöntemiyle kilometrelerce yer sulanabiliyor. Diyarbakırlılara göre deGAP'ın Diyarbakır tarımına ciddi bir katkısı yok. Hâlâ 74 yıllık Cumhuriyet'in Diyarbakır'da tanma sağladığı en ciddi katkının Osmanlı vcrgi düzenini değiştirmesi olduğu düşünülüyor. Cumhuriyct'lc birlikte üreticiden doğrudan alınan "öşür" ve "ağnam" gibi vergilerin kaldırılması tarım sektöründe belli bir rahatlamayı sağlamıştı. O günden bu yana da tanmı bu çapta rahatlatacak önlemleralınmadığı söyleniyor. Hayvancılıkaçısından da, Diyarbakır'da ciddi gerilemelerin olduğu biliniyor. özelliklemerayaçıkmayasağıhayvancılığa ciddi darbe vurdu. Eskiden gerek resmi gerekse gayriresmi olarak Türkiye'dcn güney komşularımıza et ihracatı yapılırken, bugün bu tamamen tersine dönmüş durumda. Gayriresmi yollarda özcll ikle sözü edilen ülke Su 1932 yılında Diyarbakır'da kurulan ilk devlet işletmcsi Rakı fabrikasıydı. Böylcsi bir işletmenin zayıfkalkınmayı dikey yükseltecek dinamiklerden olması bekleneme7di. 1952'dc kurulan ikinci fabrika, Sümerbank'ta isc sadece 475 işçi çalışıyordu. Sonraki yıllarda isc kcnttcki sanayinin gelişmcsi doğrultusunda ciddi politikalarüretilcmcdi. 19871994 yılları arasında sanayi scktöründeki gerilemc inşaat ve ticaret sektörlerinde de görüldü. 1987'de sırasıyla yedi ve on sekiz olan oranlar 1994 'te dört vc onbeşe geriledi. Diyarbakır ilhasılası içinde sektörel bazda cn ciddi artış devlet harcamalan kaleminde yaşandı. 1987'de yüzde lOolan devlet harcamalarıkalemi I994'tc 18'eulaştı. lerkazandıklan gelirleri Diyarbakır'da değil de Batı kentlerinde tüketiyorlar. Bu da ekonomi açısından ikinci birolumsuzgöstergc. Osmanlı 'nın son döneminde ivme kazanarak iyice bozulan doğudaki ekonomik ve sosyal yaşam, o gün bu gündür ülkenin en önemli sorunlanndan biri olma özelliğini sürdürüyor... Gelişmenin "mekansal gelişim"dc farklı boyutlara ulaşması salt bizde değil, dünyanın birçok ycrinde sorun yarattı. Büyüyen ekonomi ile birlikte kaçan dengeleri yeniden kurabilme kaygısı ile yapılan uygulamalardakimi ülkelerbaşan kazandı kimileri kazanamadı. Biz de başarı sağlayamayan ülkcler kapsamına giriyoruz. Bizde, ülke ekonomisi büy üdükçe doğu ve Diyarbakır'da gelir dağılımı "4 2 . Yüzde yirml 3 . Yüzde yirml 4 . Yüzde yirml 5 . Yüzde ylrml Yoksullaıın gelın zengmlenn g&lınnm ı 3 te bın 1990yılında Diyurbakır'a 47bin kişigöç ettu Varoşlarda 45 kişinin barınabileceği barınaklarda bugün 2025 kişiyaşamak zorunda.