Katalog

10 CUMHURİYCT DER( Türk feministleri çok yakın zamana kadar yerli seleflerinden habersizdiler. Ancak, son birkaç yıl içinde yapılan tarih çalışmalan, 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlannda Osmanlı ülkesinde de feminist hareketlerin varolduğunu ortaya çıkardı. Peki bu sözünü ettiğimiz Osmanlı feministleri kimlerdi? tidaneriijebilirmi?" (Fatma Aliyc,"Bablular danlbretAlalım," Hanımlara MahsusGazctı no.2) Odöneminiyi eğitim almış seçkin kadınla rından Fatma Aliye I lanım, 1890'larda Mah mut Esad Efendi adlı birdin adamıyla, çok ka dınla evlilik hususunda, basında verizelmek tuplarlasürdürdüğüpolemiğiilcdetanınmıştı Jön Türkler ve II. Meşrutlyet II. Meşrutiyct'i takipeden özgürlükçüdö nem,kısasürclideolsaülkernizdeçokseslili ğin yaşandığı birdönemdi. Abdülhamid idare sinin sona ermesiyle farklı siyasi görüşler v talepler daha açık bir şekilde ıfade edilebili hale gelmiş vc buna paralel olara gcrek basın dagerck diğeryayınlarda büyük birpatlama v çeşitlilik yaşanmıstı. Bcnzeri yöndeki geliş meler kadın basını ve daha genelde kadın haıe kcti için de geçerliydi. 1908'de II. Meşruti yet'in ilanını büyük bir coşkuyla karşılaya kadınerkek tüm Osmanlı feministleri, aynı y içinde üçyenidergi birdençıkarmışlardı. Bur lar, Selanik'teçıkan Kadın ve Istanbul'daçı kan Mahasin [(iüzcllikler] ve L)emet"ti. Bu il umut dolu döncm önemli ölçüde hayal kınklı ğıyla son bulsa da, Jön Türk hareketini taki eden yıllardayeni kadın dergileripiyasayaçık tı ve kudmluı hak taleplerini kamuoyuna du yurrnayadevamettiler. Bir grup kadın, hakla rını alamadıklan takdirde seslenni daha gürbı şekilde çıkarmayakararlıolduklarını, 1908 yı lındaSclanik'tcyayımlanan Kadın adlıdergı de,"KırmızıBcyaz Kulübü"imzasıylaşöyl ifadcctmişlerdi: "Niçinbizdeçalışmayalım?Birsahibi ulum ve fünun [bilim sahibi] olnıak için mutlaka erkek yaradılmak lazımmış gibibiz,evimizinbirköşesindebırikifistandıkmck,bır makine gibi ak.şama kadar aşağı yukarı koşmak, en sonra iki, üç satır düz ibare okuyacak kadar ma'lumat elde etınekle iktifaeyleyelim [yetiııelim]'?(...)bizim de artık inasa mahsus [kadınlara özel] güzel mektcblcrımız, büyük müesscselcrımiz bulunmalıdır(...)" (Kırmızı BeyazKulübü,"Kadın BirŞemsi Marifettir,"Kadınııo:6) Cumhuriyet öncesinin feministleri AYFER KARAKAYA STUMP adın tarihçilcri, feminist harckctleri birinci ve ikinci dalga diye iki döneme ayırırlar. Dirinci dalga feminist hareketlcr, bazılarıncakökleridaha öncelerc götüriilmekle beraber, kabaca 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başındaki tarihscl dönenıde yaşandı. Ülkcler arasındaki önemlifarklılıklararağmen,bubirincidönem klasikfeminizm 1930'laıagclindiğindeönemli ölçüde ivme kaybetti, hatta yasal eşitliğin ve oy hakkının kazanılmasıyla neredeyse tamamenortadankalkti.Feminızminbu"ölüdöncmi"ni, 1960'lann sonu vc 7()'lerin başında ortaya çıkan ikinci dalga feminist hareketler takipetti. İkinci dalga fcminizmin yunkıları ülkemizdedc 1980'lerden itibarengözlemlenegeldi. Bununlabirlikte, Türk feministleri çok yakın zamana kadar kendi yerli seleflerinden habersizdiler. Ancak, son birkaç yıl içinde yapılan tarih çalışmalan, 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlannda Osmanlı ülkesinde de feminist hareketlerin varolduğunu ortaya çıkardı. Peki bu sözünü ettiğimiz Osmanlı feministleri kimlerdi? Netip etkinliklerdebulunmuşlar, ncyin mücadelesini, nasıl vermişlerdi? Maalesef birkaç istisna dışında, Osmanlı kadınhareketininbaşınıçekcnlerinhayathikâyclerine dair ayrıntılı kaynaklar elimizdc yok. Bununla birlikte şunu bilıyoruz ki Osmanlı feministleri, Imparatorluğun Istanbul, Selanik gibi büyük şehirlerinde yaşayan, seçkin bürokratentelcktüelailelcrinemensup veodönemdcbileokumayazmaolanağınaerişebilmişkadınlararasındançıkmıştı. Osmanlı feministlerinın hakarayış mücadelelerihakkındaelimİ7debulunantemelyaz.ılı kaynaklar, sayılan kırkayaklaşan Osmanlı kadındcrgilcri... Butipdergilcr,özelbasının 19. yüzyılın ortalarındaortayaçıkmasındanş.asılaeak derecede kısa bir süre sonra yayımlanmayabaşlamıştı.lşteOsmanlı feministleri bu dergilerde yayımlanan yazılarıyla, Tanzimat'tan itibaren kamuoyunu meşgul eden kadın ve aile konulanndaki tartışmalara doğrudankatılabilmişlerdi. Kadınlara yönelik bilinen ilk yayın, Tcrakki [llerlemc] adlı gazetenin 1869'da yayınına başladığı Terakkii Muhaddcrat [Müslüman Kadının llerlemesi] adlı ekti. Bunu Ay ine, Ai 1908'de Osmanlı feministleri üç dergi çıkarttılar. mınistlcrinin bu dönemde cn çok üzcrinde durduklan talepleri kadınlara eğitim hakkının vcrilmesiydi. tlk Türk kadın romancısı Fatma Aliye Hanım, Hanımlara Mahsus Gazete'de çıkan bir yazısındaerkekleribukonudaşöyle eleştirmiş: "Temeddün eden [uygarlaşan] milletlerin ulum ve fununda [bilim dallannda] evvclaerkekleri tcrakki eylcdiklcri[ilerledikleri]vekadınlann onlarapeyrev oldukları [afdı srra gittiklerilgörülüyor. Erkeklerohazineyegirdiklerinin ibtidasında [başlangıeında] kendilerini ta'kibedenkadınlarıkıskanıpohazinenincevhcrlcrini onlardan sakınmak istiyorlar. Güya kihakkıtakaddümü[önccgelmeninhakkını] hodkamlıkla[bcncilcc]birhakkıta.sarrufve temellük[kullanmavesahiplikhakkı]yerine koymak istiyorlar. Buhepböyleolmuş,böyle gelmiş şcylerdendir. Ama 'böyleolmuş' dememiz 'büyleyapmışlardır' demektir. Yoksa bu ilm ü fazlın sahibi olan cenabı feyyaz mutlak hazretleri anı kullarımn erkeğinc diijisine hepbirdenihsanbuyurmuşolduğundanbunu kadınlardandinğc [csirgcmcyc] erkeklerin ik le, Insaniyetve Hanımlargibidiğerkadındergileri izledi. Sahibi vetüm yazı kadrosu kadınlardan olıışan ılk kadın dcrgisi, 1 HXt> yılında yayımlananŞükufczar'dı[(,'içck Rahçcsı]. II. Meşrutiyetönccsi tüm kadın dcrgileri gibi, Şükufezar, her seyden önce kadınlann edebi eserlcrinibasmaksuretiyleonlarınentelcklüelkapasitelcrini kanıtlamayı amaç edinmişti. II. Abdülhamid döneminde yayımlanan Şükufezar, ilk say ısında "Siyasetten başka her şeydcn bahsedilebilec'eği"niilanetmişvesunuşyazısındaamacınışöylcaçıklamıştı: "Biz 'saçı uzun aklı kısa' diye erkeklerin handci ihtizasına falaycı gülüşjerinc] hedef olmu.şbirtaifeyiz. Bununaksini isbatetnıeye çalışacağız. Erkekliği kadınlığa, kadınlığı er kekliğetcrcihctmeyerekşahrehisay'üamelde fçalışma yolunda] mümkün olduğu kadar payendazı sebat olacağız [kararla ilerleyeceğiz]."(Arife,"Mukaddime,"Şükufezarno. 1) Cumhuriyet öncesi dönemdc yayımlanan kadındergilcrindcnenuzunyaşayanıHanımlara Mahsus Gazetc'. 18591908 yılları arasında 13 yıl süreyleyayımlanmıştı. Osmanlı fe Taciz ve saldırı Osmanlı kadın dcrgilerindecn sık dılegetirilcnyakınmakonususokaklar Beü da kadınlara yönelik taciz ve saldırı olay larıj dı.Buyazılardakadınlarpolisinbutipolayh rı önlemesini talepettiler. Okuyuculannı diğı ülkelerdeki kadınlardan ve feminist hareke' lerden de haberdar eden bu dergiler, sık sık ço kadınla evlilik vecarıyclikgibi kökleşmışbi zıtoplumsalkurumlarıdatartışmayaaçmak tan.dahadoğrusuclcştirmektengeridurnu mışlardı.Örncğin,genc Kadın dergisindeç kan, "Esarct Var!!! Halayıklara Dair"adlı b yazıda,yazarduyguyüklüüslubuylacariyel( re şöyle seslenmişti: "Ya siz ki bugün binlere varırsınız, ya siz \ saraylarıncansızvesoğukmüzeyyinatimı rassasına [süslerine] bir ruhı nağınekar [mi zikli ruh]... Keşanelerin mustaar [yüzeysel] k barlıklar içinde birer avlu kafesi gibi sırıta alayişi caamidine [donmuş gösterişinej b zindani nazında... Lalalı konakların göbej fırlak beycfendilcrincbirsermayci vakarv a/.amet [büyüklük sermayesi] olursunuz. \ biz, aynı toprağın, aynı kamn mahsulü ola hemcinslcrinizböyle lakayt ve müstcrıh, böj lc cndişcsiz ve şahsi yalnız kcndımiz için, sac nefsimiziçinöylcmi? Hayır,hazırazizehemşerilerim! Sizköhr ve maddi zcnginlerin birer seyyari sırmakı halindeçalımatanminiminipaşaların,daire mukaddesi içtimaiyyeye [toplumsallığın mt kaddes dairesine] henüz mümas [dokunmay bile resim edemeyen esrarperver saray köşclı rinin ne ziyneti, ne zevki ve nc dc... hiçbir şe> si olmayacaksınız, beşeriyct bunu kabul etmı Halide lidip Adıvar feministlere ihtiyutlayaklaşan kadınlardundu