Katalog

2ŞUBAT 1997. SAY1567 hokl'undcvrımdcnçoköncebaşlatdan okuyan Meyerhold'dan artık tığı halk tiyatrosu geleneklerıne yöeserkalmamıştı.IVIüfettiş'tekurguneliş.(commediadeH'arte, Rushalk sunu o kadar güzel irdelediği korku tiyatrosu balagan, Dogu tiyatrosu zehiri, şimdi kendi damarlannda dogelenekleri üzerinc araştırma ve çalaşıyordu. Üstelik tam ikiateş arasınlışmaları)buyeniseyircikitlesiniheda kalmıştı: Karşısındaayağakalkdcflcycn vc yeni çağın soluğunun rnıi), kendisini alkiijlayan, tiyatrosuiçindc dolaşacağı sağlıklı sahnesel nungeri verilmesinihaykıranbirsayapıları hazırlamasının zeminini lonvardı. Birde seyirciyiveMeyeroluşturınui}, arna ona bu zcmin üzehold'u kendi saatiningelmesinibekrinde geniş, ölçekli ürctimc geçmc leycn bir adamın soğukkanlılığıyla olanağını devriın sağlaımşlı. izleyen, Moskova Durusjmalan'nın unutulmaz ismi, Eğitim Bakanlı192527 arasında tiyatro ve sineğı'nın kültiir işlerinden sorumlu yeni ma alanında incelemeler yapmak ağır topu ve toplantının da divan başiizerc davctli olarak Sovyet Rusya'ya kanı Vişinski'ninbuzgibibakışlan... gidcn Muhsin Hrtuğrul'un VakitgaMeyerhold, karmakarışık birkonuşzetesirıdc 3 Kasım 1925'teyayınlama yaptı, yüce Stalin dönemini, nan şu izlenimleri, Meyerhold'un onun dahi liderini övdü, tiyatrosu20'li yıllarda Sovyet vedünya tiyatnun kapatılmasını onayladığını ve rosu ıçindekr yennı yansıtmaktaydı: hatalarından pişmanlık duyduğunu "Rusinkılabi Meyerhold'ubulundubel irtti. Ama bu geç kalmış özeleştiğu satıhtan yeni bir ufka attı. Bütün risalondakihayranlarımdüşkınklıdünyada beş, sencdiryalnız, kcndiğına uğratmaktan başka bir ışe yarasindcn bahscttiren bu adam yarın timadı. 20 haziranda, Leningrad'da yatronunhangiyollardayürüyebileNK VD ajanları tarafından tutuklanceğini gösteren yegane rehberdir. dı ve Moskova'ya götürüldü, LübiKapkaranlıkbırgecedefırtınadakalanka'dabirhücreyeatıldı. 14temmumışbirsalgibibocalayan,yolunuşazu 15 temmuza bağlayan gece, karısı şıran tiyatro sanatı Meyerhold'un tiyatro oyuncusu Zinayda Rayh evinşahsiyctinde ümitsizlere ışık salan de dokuz yerinden bıçaklanarak öldeniz fencrini bulmuştur. (...) Onun dürüldü.CasuslukveTroçkistbiröriçindir ki bugün dünyanın her taragütlcnmc içinde komploeuluk yapfından onun yaptıklarını, yapmak ismakla suçlanan ve 6 ay süren maddi, tediklcrinigörmeyegelenlerleMosmanevi işkenceler sonucunda bu kovadoludur". 1936'da Meyerhold'dan inkâret Meyerhold'un öldürülen e$i Z. Rayh da tiyatro oyuncusuydu. suçlamaları kabul eden Meyerhold 1 Şubat 1940'da, yargılandı. Askeri mesi istenenoyunların her biri, Misnallan giderek tıkanıyor, sanat da bu süreçten mahkcmesanıgınavukattutmasınaizinverterya BurTo (Mayakovski1918), Muhleşem memi^, tanık dinlenmcsinc dc gerek görmepayınadüşcni alıyordu. Artık gün, gürbüz ve Hoynu7İu (C'rommelynck1922), Orman mişti; tek duruşmada karar verildi. Meyermutlukolhozİ!>çilerini,derniryurnruklupro(Ostrovski1924),Müfettiş(Gogol1926sohold suçlubulunmuştu. leterleri.beşyılhkkalkınmaplanlannınmutnu)...., yeni bir arayıs.ı ifade ctmiş, her biri lusonuçlarınıanlatandramların,yadaeğlenSovyet tiyatrosunda yeni bir sayfa açmıştı. 2 Şubat 1940'da mahkemeedildiğibinanın celi vodvillerindi. Sovyet halkıgülmeli,eğBeden dilini öne çıkaran biyomekanik tekbodrum katında kurşuna dizildi. Meyerlenmeli,neşelenmeliydi.Satir(Yergi)tiyatnik, dekorun temsil yanını değil işlevselliğihold'unortadan kaybolması üzerine yakınlaroları elcştirilerüzerinetabelalannı indiriyor, ni ve oyunculuğa yardımcı olma özelliğini rıonunSibirya'yasürüldüğünüsanmışlardı. isimlerini"Komedi Tiyatrosu" olarak değişöne çıkaran konstrüktivistanlayış (dekorun Yetkililerdehiçbiraçıklamayapmıyorlardı. ahşap bir konstrüksiyon olarak tasarlanması) tiriyorlardı. "Artık devlet bizim devletimiz Kendisini dcstcklcycnlerdcn, salonlan dololduğuna göre, ortada eleştirecek, yerilecek durupalkı^layanlardanodönemdehiçbirses, hep bu oyunlarla gündeme gelmis,ti. Ama nevar?"deniyordu. Meyerhold çağdaş SovMeyerhold bu anlayışları, bu sahnesel yön"Meyerhold nerede?" diye bir soru çıkmadı. yet dramaturjisinden uzaklaştı.O, oynandıktemleri hiçbirzaman mutlaklaştırmamıştı. Sadecezamanında Meyerhold'unöğrencisi tan bir ay sonra bir daha hatırlanmayan "günZatenonunbclkidcenönemliözelliği,sanaolan Sergey Ayzenştayn bir ödül töreninde ccl"piycslcridcğil,Hamlct'iveBorisGodutındaaramayı,denemcyi vcycnilenmeyi hıçVis. inski 'ye bu konu ile bir soru sordu, ama nov' u sahneye koymay ı düşlüyordu. Bu tasa yanıtalamadı.Sanatçınınbaijinagelenleranbir zaman durdurmamasıydı. Bulduğu bir yöntemi bell i bir süre, evirip eevirerek, göre rılarınıhiçbir zaman gereekleştiremeyecek cakl988'deaçıklandı.^ ve artık yazanna müdahale etme şansı bulabildiği tüm olanaklarını deneyerek kullanmadığıbirtrajedininbaşroloyuncusuolarak mış, sonra olıımlu birikimleri koruyarak ye(*) Meyerhold stilizasyon kavramı hakkında kendi sonuna doğrıı yüriiyecekti. ni bir döneme, yeni birdenemeyegeçmişti. şunlarısöylüyor:"Bencestilizasyonbirdönemin ya da bir olayın aslına uygun kopyasının 1936'daki toplantıda söy lcdiği "Amabenim üretilmesi değildir. Stilizasyon kavramı içinde Meyerhold'un katledilmesi bir yaratıcı olarak yürüdüğüm bütün yol, bu konvansiyon, genelleştirme ve simge vardır". yol boyunca yaşadığım liim pratik ayrıntılı Meyerhold 15IIaziran 1939'da, Sovyet Ti(**) Bu toplantıda Nâzım Hikmet de Meyerbirözeleştiridenbaşkabirşeydeğildirzaten," yatro YönetmenleriKonferansı'ndakürsüye hold için yazdığı bir şiiri okumuştu. Nazım'ın sözlerinınarkasındaböylebirdeneyyatmakçıktı. Ama 1936'daki haksız eleştirilere mey kitle önünde okuduğu ilk şiiri budur. taydı. 19 MODERN TİYATRO VE MEYERHOLD Geçmişin gerçek tiyatro birikimlerinden beslenerek modern tiyatroda çığır açan Meyerhold'un ismi, yüzyıl dönümüne yaklaştığımız şu sıralarda yeniden sık sık anılmaya başladı. Bu gündeme gelişin altında kuşkusuz bu büyük sanatçıya yapılmış akıl almaz haksızlığa duyulan tepkinin de payı var. Ama bence asıl neden modern tiyatronun doğuşunda Meyerhold'un oynadığı rolün giderek belirginleşmesı. Bu rolün ana hatları şöyle özetlenebilir: • Stanislavski ekolünün tek ve düz çizgili tiyatro anlayışını parçalamış, sahnesel montaja yönelmiş, yönetmenliği "temsil yazarlığı" olarak kavramış ve yönetmenin yazardan özerk kişiliğini kabul ettırmişti. • Sahnede yazılı metnin ve sözün krallığına son vermiş, beden dilini ve anlatımını oyuncunun en az söz kadar önemli ifade araçlarından biri olarak kabul etmişti. • Seyirciyi dördüncü yaratıcı (yazar, yönetmen ve oyuncu ile birlikte) olarak görmüş ve bir tiyatro temsilinin ancak seyircinin imgeleminde tamamlanabileceği ilkesini benimsemiş, bu nedenle de şiirsel, metafonik, çağrışımsal bir sahne diline yönelmiş, seyircinin edilginliğini kırmak için çeşitli teknikler (grotesk, eplzod teknlkleri, sahnesel resimler arasındaki zıtlıklara dayanan montaj...) aramış ve bulmuştu. • Bu farklı ve alternatif tiyatro arayışının gereği olarak, sahnesel gerçeğin yaşam gerçeğinden farklı olduğunu savunmuş, gerçek zaman, uzam ve ritmden ayrı bir sahnesel zaman, uzam ve ritm peşinde koşmuş, psikolojizmi reddetmiş, oyuncunun duyguyu yaşamasından çok, bu duyguyu seyircide uyandırabilmesiyle ilgilenmişti. • Tiyatroyu sentetik bir sanat olarak algılamış ve bir yandan çeşitli sanat dallarını sahnede birleştirirken, diğer yandan sağlıklı gelenekler ile çağdaş tiyatro arasında köprüler kurmuştu. Nâzım Hikmet, Meyerhold hakkında şöyle diyordu: "Muazzam devrimizin bir özelliği de, getirdiği sarsıntılar ve değişikliklerin yeniden dikkatimizl Shakespeare'e çevirmesidir. Sentetik genelleştirme sanatına öylesine ihtiyacımız var. Ve bu devirde, bu sanatı doyuracak yolları ararken Şhakespeare'i de etüd etmeliyiz, Meyerhold'u da.". (...) "Eğer Meyerhold olmasaydı ne Brecht (ve tüm bu seçkin akım) ve ne de bugünkü Sovyet tiyatrosu olmayacaktı" (Sanat ve Edebiyat Üstüne, Nâzım Hikmet, Hazırlayan: Aziz Çalışlar, Evrensel Kültür Kitaplığı).^ Müzikalgerçekçilik Orman ve Müfcttis. ile Meyerhold'un sahıediliartıkolgunluk(,ağınagirmii>ti.Budilje, sözle beden anlatımı, müzikle sessiz sahleler, korolar ve virtüoz oyunculuklar, harecctlcrin tam bir koreografik kesinlikle düienlenmesi ile dogaelama, trajcdi ile fars iç çe geçnıiij, epizodlama tekniği zaman zanan sinematogı at ik bir montaj ı andıran souıçlara ulaşmıştı. Meyerhold temsillerini arıkbirsenfonihazırlargıbiçalışıyorvetiyatosunukonvansiyontemcllimüzikalgerçek:ilik olarak tanımlıyordu. Ancak30'luyıllarlabirliktcozamanadek ısıl gücünü çağının nabzmı tutmasından alan 'önetmen.biryalnızlaşjnasürecinegireceki.2Nisan 1923'teyapılan 25. sanat yılı jübicsindc(**) Vahtangovtarafından "Çağımıındahi yönetmeni"diycselamlanan, Mayaovski'nin"Vsevolod,iyikı varsın"diyeses;ndiği Meyerhold'un tiyatrosundaki keskin iirsellik ve metaforik anlatım, acımasız yeri, sürekli yeni biçim arayışlarında ifadesini ulandencmeciözellik,siya.siiktidanrahatızetmeycbaş.lamıs.tı. Toplumsalcleştirika Meyerhold tiyatrosundan bir b'rnek.