Katalog

18 rocular da 13, 17 ve 22 mart tarihlcrindeki toplantılardansonra,dördüncükezbiraraya geliyorlardı. Yaşlı adam kürsüye çıktı. Biraz önceki uğultunLinycriniderinbirsessizliğinalmaya başladıgı salonu, sahneden seyirciyi ızlemcye alı^kın gözleriyle siizdü. Sonra konuşmayabasladı: "Tiyatro çevrelcri bukonuşmamda artık baska tiyatroların clcşlirisini bırakıp genişçaplıbırözelcştiriyebaijlamamıbekliyorlar. Ama benim bir yaratıcı olarak yürüdüğüm biitün yol, bu yol boyunca yaşadığım tümpratikayrıntılıbirözeleştiridenbaijkabir s.ey değildirzaten. Cerçek bir sanatçının yaşaın öyküsü, kendinden sürckli hosnutsuz olan ve bu hoşnutsuzluk tarafından parçalanan bir adamın yaijam öyküsüdür." Salon bir an dalgalandı, sonra alkışlar yükseldı. Vsevolod Meyerhold'un kolay kolay boyun eğmeyeceği anla^ılmıştı. Meyerhold 'unyürüdüğü yaratıcı lıkyolunu, "ayrıntılı bir özeleştiri" olarak tanırnlamasıdemagojikbirsavunmaçabasıdeğildi. Bu tanımın ardında, XX. yüzyıl tiyatrosunda çığıraçmışbiryönetmenindoludoluyaşanmışdeneylerininbirikimi vardı. KarlTcudorKazimirMeyerhold 1874'te Penza'da doğdu (1895 'te tiim bu adların yerine Vsevolod isminialacaktır). Büyükbiralkol fabrikası olan babası Alınan asıllıydı. flvinde zaman zaman sanatçılann, tiyatrocuların, ögretmenlerin bir arayageldiği, Meyerhold'undeyimiyle, "müzikvc cdebiyataaynlmıs" özel geceler düzenlerdi. Annesi de müziğeçokdüşkündü. Aile, liberaldüşüncelere yakınlık duyuyordu. Meyerhold küçük yaşında keman ve piyano çalmayı öğrendi. üabasının, derslerini çalışmaktan çok gczmektcnhoslananoğullarıiçintuttuğubiröğretmen aracılığıyla da, yine eok genç yaşta sosyalistfikirlerletanıijtı.Dahasonrahukuk okumak üzere gittiği Moskova'da, 1896 yılında, Moskova Filarmoni Cemiyeti Müzik ve Drama Enstitüsü'nün sınavına girdi ve doğrudan ikinei sınıfa kabul cdildi. Hukuk Fakültesi'ni bıraktı. I898'de, NemiroviçDaneenko'nun Filarmoni Cemiyeti'ndeki öğrencileri ile Stanislavski topluluğundakı amatörlerinbirlcijmesindendoğan Moskova Sanat Tiyatrosutopluluğunakatıldı.Kısasürede grubun en parlak oyunculanndan biri oldu. Martı'da Treplev, Venedik Taeiri'nde Aragon Prensı gibi önemli rollerdeoynadı. Ama onda yönetmenlik eğil i mi daha ağır basıyordu. 1902'de SanatTiyatrosu'ndan ayrıldı ve kendi özgün yolunu aramaya başladı. Bir süre tasra tiyatrolarında çalıstı, sonra "Rusya'nın Sarah Bernardt'ı"olaraktanımlanan Bayan Komisaryevskaya'nın tiyatrosunda yönetmenlik yaptı. Çok zengindcneylerle yüklü olanbu dönem, "tiyatrosunun reji deneyleri laboratuvannadönüs.mesi"nden ürken Komisaryevskaya'nın 1908'de Meyerhold'un işınc son vermesiyle AYŞE EMEL MESÇİ kapandı. Bir süre sonra Meyerhold Çarlık Tiyatrolan'naalındı vc 1917'yekadarhembu "Bence Meyerhold, Chaplin ve I'ıcasso nun vanında zamanımızm en hiiviik sanat kurumda oy unlar ve operalar sahneye koydu, hem dc çesjitli küçük tiyatrolarda, stüdyolarçılarındun hiri suyıhr." Nuzım Hikmet dadenemelerini vearaştırmalarını sürdürdü, tiyatro dergilcriçıkardı,makaleleryazdı. 26Mart 1936'daMoskova'daki bir tiyatro salonunda toplanmış tiyatro adamları, yönct1912 sonunda yayımlanan Tiyatro adlı kimenle'r'yazarlar, oyuncular kürsüyc doğru tabında 10 y 11lık bir süreein değerlendirmeçevik adımlarla yürüyen sınirlı görünüsjü, sini yaparken, Stanislavski ekolününve natüyaslı adamın neler söyleyeceğini merakla ralisttiyatronunkapsamhbireleştirisiylebirbckliyorlardı. Jdanov'un ocak ayı içinde SovI ikte,bu yaklaşımabiralternatif olarak KonyetSüprem'ınde"bıçımcilik"konusundayovansiyonTiyatrosu'nugündemegetirdi. nelttiği ağıreleştirilerin ardından, Pravda'da "Konvansiyon" tiyatrosu birbıri pcşi sıra yayımlanan ve tiyatroda, müziktc, rcsimde belli isimlere yöncltilcn (bu Stanislavski'nin tiyatro yaklaşımı bir anisimler arasıııda, Mtsenskli Lady Macbcth lamda 19. yüzyılgerçekei romangeleneğinin adlıoperası28ocaktarihli"Müziktekakafotiyatro alanındaki uzantısıydı. Meyerhold'un ni"başlıklı imzasızbirmakaledeyargılanan ılcri sürdüğü konvansiyon (uslovni)kavramı Dimitri Şostakovıç de vardı) saldırılar Sovıse, yaşamın aslına ııygun kopyaları ycrine, yetler Birlığı 'nin sanat ortamına bir bomba bu gerçekliğin sahneye özgü bir dille ve segibi düsmüştü. Yazarlar, ressamlar, mii/.isyirciyetiyatrodaolduğunuunutturmayaçaycnler, hatta mimarlaıözelestiri toplantılan lı^madan yenıden ürelilmesini içeriyordu. düzenliyorlar,doğrudanpartıyayınorganmSahneye tıyatralliğinigeri vermekgerektığidan yağdırılan yıldırımlara karşı herkes bir nıılerisürenMeyerholddekordastilızasyosekildeönleminialmayaçalısıyordu.Tiyatnu(*)yeğlerken, Staııislavski'ninpsikolojik CUMHURİYKT DERGt oyunculuğu yerinc sahne resımlerine, harekette ve diksiyonda ritmc önenı veriyordu. Konvansiyon tiyatrosu, oyunuönsahneye taşımıs., seyircisahne ili^kisini kurmuş ve "dördüncüduvarf'kaldırıniştı. Aslında, 20. yü/yıl Rus tiyatrosunun bir köprü gibi üzerındc yükseldıgi iki zıt kemeı i oluşturan Meyerhold ve Stanislavski birbiılerinin çahşmalarını her /aıııan büyük bir dikkatle i/lemi^ler ve bunlardan karşıliklı olarak yararlanmayı bilmi^lerdi. Sanatsal yaşam eğrilerinin başlangıç ve bıtüj noktalanndaikikezkesişmesiiscilginçbirnoktaydı. 1905 ve 1938 1905, Rusya'da yenı bir (,agın her alanda kapılarızorlamayabasjladığıdöııünınoktalarındandı. Bu yenilenme (.abalaı ı tiyatro alanınadayansımı^,oyunyazımındaortayaçıkan"Yeni Dram"akımına uygun yenı biçimler arayı^ı gündeme gclmiştı. Stanislavski, Sanat Tiyatrosu'ndayctiştıktcn sonra kendi kaııatlarıyla uçmak için yuvadan ayrılmı^ Meyerhold'u Moskova'yaçagırdı vebirlikte bir stiidyo kurmayı önerdi. TiyatroStiidyo adını alan bu kurunı bünyesinde yazarlar, dekoratörler, tiyatro larihçılcn, ressamlar, yönetnıenlerve oyuncular Meyerhold'unyönetimindebıraradaçalışmalaryürüttüler. 1905 ayaklanmalarıyla gclen kaos ortamı içinde çok uzun süre yas,ayamamasına ve hazırladığıtcktemsilolanTintagiles'inölümü'nüscyireiye bile sunamamasına karşın (sadecc sınırlı say ıda eleştirmene vc sanatçıya yönelik bir genel prova sergi lcnebi Imişti), bu kurum Rustiyatrosundakiyenilenmeninkö^etaşlanndan bıri oldu ve kalıcı izler bıraktı. En önemlisi dc, çesjlli disiplinlerden sanatçılann bir araya gelerek denemeler yaptıkları stüdyo anlayışını yerleştirdi ve bu birikim Rustiyatrosununileridekıatıhmlarınınarka planınıhazırladı. 1938'de Meyerhold Tiyatrosu dcvlet tarafından kapatıldığında vetopluluk dağıtıldığındaise, Mcycrhold'a yine Stanislavski sahip çıktı vc ona Stanislavski Opera Sahnesi'ndebirlikteçalışmayı önerdi. Stanislavski'nin 1938 Ağustos'undaölümünden sonra. üzerinde çalıştığı Verdi'nin Rigoletto'sunu Meyerhold tamamlayıp sahneledi. Bu, Meyerhold'un son prönıiyeriydi (Mart 1939) IkiustanınsonbulusmasKsoytamlciktıdarır çatışmasını anlatanbirtemsilde gcrçeklesmişti. Kuşkusuz bu prömiycrden üç y ıl önce, 2( Mart 1936'da, uğultulu bir salona gözlenn dikip sanatçı geçmişini eleştirmesini, inkâ, etmcsini isteyenleri şu sözlerle yanıtlayat Meyerhold, aslında sonunbaşlangıcındabu lunduğunubilmıyordu:"Bendenpiyeslerim inkâr ctmcmi ıstiyorsunuz. Onları inkâr eder sem Mayakovski'nin dediği gibi "Kendi şar kımın gırtlağına basmış" olurum."Pckıncy di bu inkâr edilmesi istenen geçmis? Bir tiyatro clehası Sovyetler Birliği'nde toplumsal eleştiri kanallarının giderek tıkandığı yıllardı. Sanat da bu süreçten payına düşeni alıyordu. "Piyeslerimi inkâr edersem Mayakovski'nin dediği gibi 'Kendi şarkımın gırtlağına basmış' olurum diyordu, Meyerhold. Sonunda inkâr etti ama yine de suçlu bulunmuştu. 2Şubat 1940'dakurşuna dizildi. Meyerhold ve Ekim Devrimi 1905 ayaklanmasında bir yerden bulduğı tabancaylasokaklardaarkadaşlarınıarayar 1907'deyurtdısındangizlicetskragazetele rini Rusya'ya sokan, 1917'dc Kışlık Sara baskınından hemen sonra devrimciiktidarı yaptıgı çağrıya yanıt veren beij sanatçıdan bı ri olan Meyerhold, Fkım Devrimi 'ni coşkuy la karşılamışve Stanislavski, Tairov, Evreno gibi sanatçılarıçsavaşsonunakadar belli b bekleme döncmine girerlerken, o zaferi k mınkazanaeağının belli olmadığulkgünlcı den itibaren devrimci sanat cephesinin en ö saflarındayerinialmıştı. Aslında buradaidı olojikkatılımdan daha da önemli bir esteli katıhmsözkonusuydu. Meyerhold'unde> rimsatlarındayerinialması, faıkh dü/.eyle detanımlansalardayenilikarayışlarmınbı luşmasıydı. Dcvrimcskikurumlaşmalaraiı dirdiği darbey le tiyatroların artık çürümei baslayan "iç yapf'larını derınden sarsmıs \ tüm diğer alanlara olduğu gıbı tiyatro alanıı da genç, taze soluğunu üfleyerek onu ycııi b seyirci ile karşı karsıya getirmi^ti. Meye