Katalog

14 ARKEOLOJİ azından, yaptığımız muhteşetn tabuta hangi canlılan, hangi kültürleri soktuğumuzu bilmemize yaran olur bclki de, o da merak edene! Cemal Pulak, fazla düşünmedi. Makinc mühendisliği yüksek lisansını tatnamladıktan sonra doğaya ve kültüre ilişkin binlerce sorusuna yanıt ve çözüm aramak için Bass'ın teklifini kabul etti ve Amerika'ya uçtu. Arkeoloji masten, arkasından doktora. Jamaika ve Türkiye kıyılarında sürdürülen batık kazıları, araştırmalar, yayın çalışmalan, dünyanın dört bir yanında verilen konferanslar ve işinenzoryantolanenstitününçalışmalarını sürdürebilmesi için para bulmak... Mimar Turgut Cansevcr'in Bodrum'un doğal yapısıyla kaynaştırdığı Sualtı Arkeoloji Rnstitüsü'nün binası.oncayıldenizinderınliklerinde, tarihin izini sürmek adına yaptıklan zorlu yolculuğun sonunda karaya vurması gibiydi: Çalışmamekânlan, konservasyon merkezi, çizim odalan, 5000 kitabı, yayınlan, arşivi ile yerli yabancı tüm bilim adamlanna ve öğrencilere açılan dünyanın bir numaralı sualtı arkeoloji araştırma merkezi yükseliyordu o hurda yığınlannın üzerinde şimdi.^ .and M. Üniversitesi bünyesinde kurulan Denizaltı Arkeolojisi Enstitüsü Başkan Yardımcısı ve Türkiye'deki arkeolojik araştırma ve kazılardan sorumlu Cemal Pulak'la sualtı ve arkeoloji dünyası uzerine konuştuk. Sualtı Arkeoloji Enstitüsü'nün (Instituteof Nautical Archeology) Bodrum'da kurulan bu yeni merke/.iyle çalışmalar nasıl bir etkinlik kazanacak? Aslında George Bass, enstitüyü 1973'te kurmasına karşın, Türkiye kıyılarında yaptığı sualtı batık çalışmaları çok daha gcrilere dayanıyor. tlkkez 1960yılındaonun veekibinin Gelidonya Burnu'nda kazdığı batık ile başlar. O tarihten bu yana 35 yıldır da Türkiye'deki çahşmalarımız aralıksız olarak sürüyor. Aynca tüm Akdeniz'i kapsayacak bir projeyi de gerçekleştirmek istiyoruz. Bunundışında JamaikaPort Royal, Mısır, Israil, Kuzey Amerika ve Avrupa, Karaibler, Romanya, Hollanda, Kıbns'ta araştırma ve batık kazılar yapılmakta. Ancak INA'nın Türkiye'dc yaptığı çalışmalar, gidcrek ağırlık kazanarak, sualtı arkeolojisinin tc CUMHURİYET DERGİ A Denizin derinliklerinde bakır külçeler. melini oluşturan, dünyanın en önemli merkezi durumuna getirdi. Japonya'dan Amerika' ya kadar pek çok biİimadamını Bodrum'açekti. Ancak kendi çalışma ve araştırmalanmızı diğer araştırmacılara ve öğrencilere açık tutabileceğimiz ortamı sağlamak için bir merkez bina inşa etmemiz gerekiyordu. Ve işte yıllar sonra budüşümüzügerçekleştirebildik. Bu enstitü, ünivcrsite dışında dünyadaki ilk ve tek sualtı arkeoloji araştırma merkezi. Kuruluşundavebugünegelişinde George Bass dışında Richard Steffy, ile anforalar üzerine yıllannı vermiş van Doorninck'in de çokbüyükkatkıları vardır. Yalnız özellikle açıklamak istcdiğim bir şey de bu cnstitünün bir araştırma merkezi nitcliğinde olması. eğitim değil. Batıklardan ne gibi eserler çıkıyor? Batık kazının en heyecan verici yanı, bir döncme ait zengin dcliller elde cdebilmeniz. Tabii her batık için geçerli değil. Hele bir de bilinen en eski batığı bulmuşsanız... 1982'de bir sünger avcısı tarafından bulunan 3400 yıllık Uluburun (Kaş)batığıhcpimizi yerinden oynatmıştı. Bronz çağı hammaddesini yakalamıştık. Bakır vc ilk defa olarak elde cdilen kalay külçeleri, fildişi, cam, bronz aletlcr, silahlar, ünlü Mısır eserlerinin malzemcsi, dünyanın en eski tahtakitabı gıbi. Afrika'dan Yakındoğu ve Kuzey Avrupa'ya kadar yayılan geniş bir ticaret ağının çizilmesinde rol oynayan hammadde ağırlıklı cserlcr. Bodrum, Serçc Limanı'ndaki M.S.l 1 yüzyılaaitbatıktançıkardığımız eserler ise kimsenin aklı yatmadığı bir çalışmaya sürüklemişti bizi. Daha sonra Bodrum Müzesi'nde ayn seksiyonda sergilenen bu batıktan çıkardığımız 1 milyonun üzcrindeki kırık cam parçalannı tümlcmeye çalıştığımızda herkes bize siz delisiniz demişti. Ama sonunda şimdiyc kadar bilınmeyen formlar da dahil, 200'ün üzerinde ortaçağa aıt dünyanın en zengin "lslam Cam Eserleri" koleksiyonunu oluşturmuştuk. Sualtındaki çalışmaları nasıl gerçekleştiriyorsunuz? Aslında sualtında çalışmak hiç de kolay değil. Derinlere indikçe kalış sürenizazalıyor. Uluburun batığı 4560 mctrede yayılmıştı. Günde 20'şer dakıkadan toplam 6500 saatten fazla bir zaman harcayarak 11 yılda kazdık. Bu kadar dcrinliktc cin tonik içmiş gibi oluyorsunuz. Zatcn bizimlc birlikte dalan bir doktorla da sürekli kontrol altında tutuluyoruz. Eserleri de öyle tereyağdan kıl çeker gibi çıkarıp alamazsınız sualtında. Santim santim çalışmak zorundasınız. Üstelik çoğunluğu, kabuklu deniz hayvanlannın kapladığı betonlaşmış bir tabaka ile kaplı oluyor. Öyle alet falan da kullanamazsınız. Sualtında kurduğumuz "telefon kulubesi" sayesinde yukansı ile te masta bulunabiliyoruz. Aynca yine "sharps sistemi" ile sualtında daha kesin ölçümler elde edebiliyoruz.. Bunun yanı sıra sualtındaki çalıştnalann bazı avantajları yok gibi değil. Aşağıda 20 dakika kalmamıza karşın vurgun yememek için saptanan mctrede 20 dakika daha beklcmek zorundayız. Bu süreyi de genellikle kitap (özel olarak naylonlanmış) okuyarak ya da balıkları besleyerek geçiriyoruz. Aşağı yukan ekipte herkesin evcil birbalığı oluyor kazı sırasında. Suya inince de bunlar hemen sahiplerinin yanına geliyor. Hangi batıkları çıkardınız şimdiye kadar? Bize zengin bilgiler sağlayacak batıkları kazarak dönemler arasındaki boşluklan tamamlamaya çalışıyoruz. Şimdiye kadar 9 batık kazdık. Bronz çağı, Hellenistik, Bizans, Osmanlı gibi. Bu yıl SelimiyeBozburun'da 33 metredeki 9.yüzyıl batığına başlanılacak. Aynca Virazon adlı araştırma gemimizle 1980'ten itibaren düzenli olarak kıyılanmızı tanyoruz. Değişik dönemlere ait kimisi çok derinde, kimisi iyi durumda bir kısmı da yüzeye yakın olduğundan tahrip edilmiş 100'e yakın batık saptamış durumdayız. Bir batık kazısı ne kadar sürüyor? 11 senedir üzerinde çalıştığımız Uluburun batığını salt eser çıkarmak amacıyla kazmış olsaydık bir mevsim sezonundabiterdi. Hertürlü bilgiyi toplamak için batık alanında, kenannda, altında incelemeler yapıyoruz. örneğin, ,Sediment ve kumuna kadar analizler yapiyor, soru üretmeye çalışıyoruz. Geminin içinden aldığımız polenle rin hangi türdengeldiğini yadapolen haritasını çıkarabilirsek geminiınereden gelmiş olabilcceğini tespit edebileceğiz. Aynı şekildc salyangozlan incclememiz sonucu, batık alanındaki genellikle deniz hayvanlan olarak nitelendirilecek malzemelerin çoğunun gemide mal olarak taşındığınıortayaçıkardık. Aynca devekuşu y umurtası üzerinde de çal ışıyoruz. Şimdi diyeceksiniz ki bu salyangozun ya da devekuşunun nasıl bir dağılım gösterdiğinden bana ne! Bir yerde buna hak vermiyor değilim. Çıkan eserlcrin konservasyonu, tümlenmesi, yayımlanması da ayn birkonu. Kazı sahasında harcadığımızherbiraylık süre için iki sene yan çalışma yapmamızgerekiyor. Bu durumda üç ay lık bir kazı mevsimi 6 yıla mal olmakta. Serçe Limanı'nda kazdığımız cam batığı üç ayda tamamlandı. Ancak Bodrum Müzesi'nde sergilenebilecek duruma gelmesi lOyılıalmıştı. Ama şimdi bilgisayarlann çıkması, teknik olanaklar bu süreyi kısaltıyor. Sualtına yönelen yoğun ilgi nedeniyle amatör dalgıç ya da çeşitli özerk ve kamusal kuruluşlar da bazı arkeolojik kazıları üstlcnmek istiyorlar. Sizce bu tür çalışmalar yapılabilir mi? Kazı çalışmaları tamamen ayn bir olaydır. Dolayısıylada kazının bukonuda eğitim görmüş, dencyim, birikim sahibi aynı zamanda akademik alanda yaptığı yayınlarlabilimselliğini kanıtlamış insanlarca yapılması gerekiyor. George Bass'ın da söyledıği gibi bir arkeoloğu dalgıç yapınak bir dalgıcı arkcolog yapmaktan çok daha kolaydır. Ve bence, elinde sürücü ehliyeti olan birinin arabayı karada kullanıyor diye karada kazı yapabileceğini düşünmek ne kadar anlamsızsa dalma ehliyeti olan birinin de sualtında kazı yapabileceğini düşünmek o kadar anlamsız. Asıl amaç eseri çıkarıp müzeye vermek değil. Müze ikinci aşama. Her yönüyle ortamı incelemek zorundasınız. Öyle eseri pat diye alıp çıkaramazsınız. Aksi takdirde tahribata ve verilerin yok olmasına ncden olursunuz. ^