Katalog

•RAZARIN PENCERESİNDEN Selçuk Erez İstanbul'un su terazilerinde stanbul'da Osmanlı devrindeki su lesisleri" konusunda önemli bir kitap yazmış olan Prof. Kâzım Çeçen, "Eski eserleri koruma hususundaki kayıtsızlığımız ve plansı? kentleşme yüzünden lstanbul su tesislerinden büyük bir kıstnı tahrip edilmıştir... Su galerileri, kubbeler, maksemler, su terazileri tatnamen harap olmuş veya üzerlerine binalar insa edilmiştir," der. Bugun Istanbul'da yeni bir yapının altında kalmamış, yıkılmamış su terazilerinın sn "II Taş yığınlarına yısı azdır: Etiler'den Bebek'e inen yokuşta, Taksim'de Divan Oteli'nin önunde, Açıkhava Tiyatrosu'nun ardından Dolmabahçe'ye inen yokuşta Şehzade Camisi'nde, Sultanahmet Meydam'nda, Kasımpaşa'da, Pıyalepaşa Bulvan'nda vb. böyle ayakta kalmış su terazileri vardır. Ayakta kalmış olanların da durumu pek iç açıcı değildir; taşları dökülmuş, boruları sökülmüş acayip kulelerdir bunlar şimdi. Bir kısmını ot bürümüş, bir bölümüne sarmaşık dolannııştır; Hindistan'daki Farisî Tarikatı uyelerinin, ölülerini akbabaların yemesi için yerleştirdikleri kulelerı çağrıştırmaktadırlar. Yüzyıllarca önce lran'dan göç etmiş olan bu tarikatın uyelerinin, binlerce kötülüğe bulaşmış insan bedeninin ateşi, suyu ve toprağı kirletmemesi için, aldıkları bir tur "çevre korumacı yanı ağır basan" kararın urunü olan bu kuleler bile istanbul'un su terazilerinden daha bakımlıdır. Stetik Su terazileri ne işe yarardı? Bir yapıyı korumamız için estetiğıni benimsememiz, ışlevini kavramamız gerekir. Su terazilerinin ne işe yaradığını birçok kimseye sordum. Tam bileni bulamadım. Sonunda Prof. Kâzım Çeçen'i telefonla aradım. Açıklama lütfunda bulundu: "Su terazileri iki işe yarardı" dedı Kazım Çeçen Hoca, "Su basıncını duzenlemek ve su dağıtmak: Eskı su yollarını oluşturan borularm çoğu pişmıs kılden yapılmış künklerden ibaretti. Bu tur borular genellikle belli bir su basıncının ötesınde çatlarlar. Borularm çapı arttıkça dayanacakları basınç azalır. Su terazileri, her şeyden önce, basınç arttığı zaman suyun içlerinde yükselip basıncın duşürulmesi için inşa cdılirdi: Terazilerin ust bölümlerinde birer havuzcuk vardı. Suyun basmcı, bu kısımda atmosfer basıncına eşitlenirdi. Bu su terazileri, civarlarına göre yüksekte olduklanndan suyun dağıtılmasi için de kullanıhrdı: Havuzlann kenarına konan ve eksenleri bu havuzdaki su seviyesinden % mm. aşağıda olan değişik çaplı borular suyu, civardaki evlere, binalara dağıtırdı. Yirmi altı mılimetre çaplı bir borunun akıttığı su, 'bir lule' olarak tanımlanırdı." Su terazilerinin işlevlerini böylece tanımladıktan sonra "Hiç olmazsa ayakta kalanlar korunabilir mi" diye duşunmeyc başladım. Bunlar kime aitti? Önce bunu bılmek gerekti... Eski su yollarının lSKl'ye (lstanbul Su, Kanalı/.asyon ldaresi) ait olduğunu oğrendim. Sonra, "Acaba bunlara yeni bir işlev vererek korunmaları sağlanamaz mı?" diye duşündüm: "Mesela, bu uzun taş koloniar, bir heykel kaidesi olarak kullanılamazlar mı?". "Bu kaidelere heykel yerleştirmeye kalksak, bu heykellerin boyutları ne olmalıdır?" Londra'dakı Trafalgar Meydam'nda böyle uzun bir kaide ustunde Amiral Nelson'un heykeli vardır. Meydanın neresinden bakarsak bakalım insanı rahatsı? etmez, goze hoş görünur. Değerli dostum Prof. Haluk Tezonar ıle gidip su terazilerine baktık. Bunların değişik açılardan fotoğraflarını çektik. Tezonar Hoca, bunların tepesine elindeki heykel resım Prof. Haluk Tezonar'ın Selçuk Erez ile yaptığı su terazılerı gezısının sonuçları Kadırgalar Caddesı, Pıyalepaşa Bulvarı ve Taksım'dekı su terazılerıne 'monte edılen' heykeller Bızans dönemınde "Çemberlıtaş ', "porflr sütun" olarak billnirdi Imparator Konstantın de bu sutuna, Çanakkalel Apollonu'nun heykelını dıkıp bu yontunun kendı heykeli olduğunu ılerı sürmuştü Heykel, 1106 yılında, şıddetlı bir rüzgânn etkısıyle kaıdesınden yuvarlanmıştı. lerinden bırkaçını monte etti; hiç de fena olmadı! Bizans'ta böyle heykeller çoktu... Bızan.s devrinde Konstantınıye'de bu tur heykellerin sayısı çoktu. lstanbul'dan bahsedcn eski bir gezi yazısında "Bizans zamanında heykelli heykelsiz upuzun dikitlerin, bir sonraki evredeki, Osmanlı devrindeki minareleri çağrıştıracak kadar çok olduğunu" okumuştum. O devrede bu uzun dikitlerin Ustüne yerleştirilen heykellerin kaidelerine olan oranları yaklaşık bire yedi, bire on gibiydi. Çemberlitaş o zamanlar "porfir sutun" olarak bilinirdı. Petrus Gyllıus'a göre (The Antiquıties ofConstantinople. Çeviren: Johne Ball. lx>ndra 1729) Imparator Konstantin bu sutuna Çanakkale Apollonu'nun heykelini dikip bu yontunun kendi heykeli olduğunu ileri sürmuştu. Heykelin 1106 yılında, Alexius Comnenus'un ımparatorluğu zamanında esen şiddetlı bir ruzgârın etkısıyle kaidcsindcn uçtuğu, 50 yıl sonra da İmparator Manuel Comnenus'un bu kaideye koskocaman bir ıstavroz oturttuğu bilinir. Bugünkü Beyazıt Meydanı, Bizans zamanında Forum Tauri idi ve 396'da bu alana dikilen bir kolonun üstune Imparalor I. Theodosius'un gümüşten bir heykeli yerleştırilmişti. Cerrahpaşa'daki Arcadius Forumu'nda ise 404 tarihinde üstüne Imparator Arcadius'un heykeli dikilen yüksek bir kaide vaıdı. Bugun Cerrahpaşa Caddesi'nde, Haseki Kadın Sokağı'nda bunun apartmanlar arasına sıkışmış ait bölümünden başka bir şey kalmamıştır. Göruyoruz ki Istanbul'da öteden beri yer alan kolonların tepelerine fazla iri olmayan insan figürleri yerleştirildi. öyleyse biz de bu su terazilerini, niçin böyle giderek çöken, da"^ ğılan cascavlak birer taş yığını olarak bırakalım? Aslında birer "su anıtı" olan bu taş yığınlarına niçin estetik bir boyut da katmayalım? İstanbul'un uluslararası bir kultur ve tıcaret mcrkezi olmasını istemiyor muyuır? Mesela beş su terazisı seçip her birinın tepesine beş kıtayı simgeleyen bir heykel dikip altlarına bu kıtalarda yer alan lstanbul'a kardeş şehirlerin (Şanghay, Berlin, Floransa, Rabat, Houston, Kahire vb.) adlarını da yazsak, fena mı olur? n 12