Katalog

B AZARIN PENCERESİNDEN Selçuk Erez Neden İngilizler Osmanlı kızlarıyla evlenemezdi? rofesör Nurhan Atasoy'un Sultanahmet Meydanı'ndaki "lbrahim Paşa Sarayı" konusunda yazmış olduğu bir eser vardır; Edebiyat Fakültesi yayını (1972) olan bu yapıtın 32. restni, "Al Meydam'ndan bir gelin alayının geçişi"ni gösterir. Atasoy bu resmin hangi eserden alındığını tespit edemediğini belirtir. Bu eser, Paris'te 1743'te 69 yaşında ölmüş olan A.de la Motraye'ın "Voyages en Europe, en Asie et en Afrique" adlı, 1727, La Haye baskılı kitabıdır. tngiltere'ye yerleşmiş bir Huguenot olan bu yazar, 16961729 yılları arasında bUtün Avrupa'yı, Asya'nın ve Afrika'mn o zaman için bilinen bölümlerini gezmiş önemli bir seyyahtır. Bahis konusu eseri, 17. yüzyıhn son bölümünde lstanbul ve Izmir, genellikle de Osmanlı Imparatorluğu konusunda önemli bilgiler aktarır. Izmir'e 1699'da gelen de la Motraye'ın özellikle bu yıllarda bu kentimizde ticaret yapan Avrupalüar ve yönetimle ilişkileri konusunda sağladığı bilgiler önemlidir. O yıllarda Izmir'de 200 küsur Fransız, 1214 bin Türk, 8 bin Rum, 400 Ermeni ve 1500 Yahudi yaşamaktadır. Izmir'de lngilizlerin meşhur Levant Kumpanyası hüküm sürmektedir. Bu şirket, lngiltere'den gelen elçilere, konsoloslara, kilise görevlilerine memurlara ve şirketin koruma görevlileri olan yeniçerilere maaş verir. Babıali'ye gönderilmesi gerekli hediyeleri de Levant Kumpanyası sağlar. Kumpanya'nın Türkiye'deki yıllık gideri 100.000 sterlini aşar. Levant Kumpanyası, bütün üyelerinden iki önemli kurala uyacakları konusunda söz alır: a. Ancak peşin ödemeyle mal satacakları; b. Padişahın tebasından bir kadınla evlenmemeleri... De la Motraye'a göre "vereslye vermeme" kuralı, Osmanlı paşalarının, vezirlerinin ve diğer üst kademe memurlarının çok sayıda mal almaları ve başka bir memuriyete tayin edildiklerinde aldıklarının karşılığını ödeyememeleri nedeniyle yürürlüğe konmuştur. Ancak, bUtün lngiliz tüccarlannın bu kurala uymadıklannı, gerekçe olarak diğer yabancı tüccarların taksitle daha kalitesiz malları satmaları karşısında onların da bazen bu kuralı çiğneyip veresiye mal verdiklerini de öğreniyoruz. "Osmanlı kızlanyla evlenmeme" kuralının yürürlüğe konma nedeni daha ilginçtir: lngiliz tüccardan biri, bir Rum kızı ile evlendikten bir süre sonra vefat eder. Rum, ülkesinin yasaları uyarınca kocasının tUm mallarının hatta kocasının hakkı olan komisyonların bile mirasçısı olduğunu ileri sürerek Izmir kadısına başvurur ve kocasının vasiyetnamesinde yazılanları gerçekleştirme görevini verdiği iki lngilize karşı tedbir alınmasını ister. De la Motraye'a göre adil olmayan bu ka P dı, durumu o sırada sadrazam olan Kara Mustafa Paşa'ya bildirir. Sadrazam bu konuyu incelemek için Kapıcıbaşı'yı Izmir'e yollar ve ölenin mallarına el koymasını lngilizlerden teminat olarak 400 kese (Bir kesede 500 kuruş vardır. Bir kuruşun 120 akçe ettiği, 315 akçenin bir duka altınına esdeger oldugu da açıklanmıştır.) almasını söyler. Ancak Izmir'e gelen Kapıcıbaşı ve kadı, lngilizlerden 400 değil, 500 kese para isterler. İngilizler kapitülasyonlarla verilmiş haklarını ileri sürerek itiraz eder ve bahis konusu malın değerinin istenilenin yansına bile eşit olmadığını iddia ederler. Bu işe çok kızan kadı, lngjlizleri hapse atar; ancak "yedi emin" İngilizler ölenin mallarının satılmasını kabul edince, serbesl bırakılırlar. Satış yapıldığında sağlanan gelir ve ölenin kasasında bulunanlar talep edilen miktarı karşılamayınca kadı sinirlenir, "Mallann bir bölumüniin saklandıgım" ileri sürer. lngilizlerin bunun aksini ispat etmelerine rağmen tUm mallara el konup bu konuda üst makam kararını verinceye kadar lstanbul'da muhafazasına karar verilir. Izmir'deki lngiliz Konsolosu, durumu Istanbul'daki Büyiikelçi Finch'e yazar ve iki lngiliz lstanbul'a giderler. BüyUkelçi, Sadrazam'a başvurup kapitülasyonların sağladığı haklar nedeniyle mallann iade edilmesini ister. Sadrazam, büyükelçiden kendine kapitülasyon belgelerini göstermesini ister. Sefır bu belgeleri kançılaryadan getirtip Sadrazama verir. Kara Mustafa Paşa bunları alıp kahyasına verir ve inceleteceğini bildirir. Ancak, elçi bir süre sonra belgelerin geri verilmesini istediğinde, kendisine ölen Ingilizin malları karşıhğı verilmiş olan paranın 60 kese eksik cıktığı, bu eksik bütünlenme A. de la Motraye'ın 1727 basımı "Avrupa'da, Asya'da ve Afrika'da Seyahat" adlı yapıtının sunuş sayfası. dikce kapitülasyon belgelerinin iade edilmeyeceği söylenir. Sefaret bunu sağlamak zorunda kalır: Belgeler geri verilir; ama mallar iade edilmez. Bu ara Finch'in yerine Lord Chandois büyükelçi atanır. Bu kimse yeniden başvurunca A. de la Motraye'a göre fazladan alınan keseler işini padişahın duymasından korkan Kara Mustafa Paşa 60 keseyi iade eder, ancak o sırada Viyana Seferi'ne çıkmaktadır... Meseleyi harpten dönünce çözümleyeceğini bildirir. Ancak bildiğimiz gibi Kara Mustafa Paşa, Viyana Seferi'nden dönemez. Sonradan Lord Chandois'nın yerine atananlar yeni sadrazamlara basvururlarsa da iş çözümlenmez. Bu ara, ölen Ingilizden kalan mirasın peşinde koşan Rum kadın da ölür; kızı ise elçiliğe gider gelir; ama bir sonuç alamaz!.. lngilizlerin Osmanlı uyruklu kadınlarla evlenmemeleri kuralı konusunda birçok eserde bilgi verilmiştir; ancak bu kadar ayrıntı verene rastlamamıştım. Mesela, Robert Mantran (17. yy. tkincl Yansında İstanbul); Çev. M. A. Kdıcbay, E. Özcan, V Yayınları. Ankara 1986) "Lord Chandois'in Kara Mustafa Paşa'ya, hapsettiği lngiliz tüccarları kurtarmak için 110 kese ödemek zorunda kaldığından bahseder. S.W.H. Bird "And unto Smyrna" adlı yapıtında (A. Whealon £ Co. Exeter, 1956), 1677'de Kara Mustafa Paşa'nın Osmanlı uyruklu kadınlarla evlenen frenklerin ayrıcalıklarını yitirip Osmanlı tebası gibi muamele göreceklerini belirten bir ferman imzaladığını açıklar. Ayrıca de la Motraye'ın anlattığı olay konusunda şu bilgileri verir: ölenin adı Mr. Pentlow'dur ve İngilizler, dul karısı ile çocuklarını ve servetini lngiltere'ye kaçırmak istediklerinden hapsedilmişlerdir. Levant Kum' panyası, Osmanlı uyruklularla evlenmeme kuralını bu nedenle koymuştur. (s.SS). De la Motraye'ın lngilizlerin yerli kızlarla evlenmemeleri konusunda anlattıkları, bundan yüzyıl sonra Osmanlı Batı ilişkileri konusunda ileri sürülen bazı görüşleri de açıklayabilir: I. Dünya Savaşı öncesine kadar lngiltere'nin Osmanlı politikasını yönlendirmiş olan Unlü diplomat Stratford Canning, "Eger Dogululara liberal yönetim merakı bulaşırsa mahvolmaları kaçınılmazdır. tngilizlerin bu konuda yapabilecekleri, Doguluların ahlaki yozlaşmadan vazgeçip dogrulugun en doğru yol olduğunu kavramalarına yardımcı olmaktır," demiştir. (Sarah Searight The British in the Middle East. VVidelfieldNichols. Londra, 1966). Bu yüzyıl yorumla nna göre sorun sadece Doguluların ahlaksız 1700'lerde Izmır (Anonim bir tablo) ingillzlerın koyduğu "Osmanlı kızları ile evlenme yasağı "nın kaynağı olan olayı uzun uzun kitabında nakleden A. de la Motraye, izmir'e 1699'da gelmiştı lıklarından ibaret değildir. Aynı eserde diplomatik görevli olarak 18311834 yılları arasında tstanbul'da bulunan Iskoçyalı Moralist Davit Urquharl'ın bu konuda çok farklı görüşlerine yer verilmektedir: Urquhart'a göre Osmanlı Imparatorluğu Canning'in ileri sUrdüğü gibi birtakım yozluklanndan, eksikliklerinden değil, her şeyden önce, Avrupalıların müdahaleleri nedeniyle zayıflamış ve bu hallere düşmüştür. D 13