Katalog

Osmanlı, operanın kapılarında ashingion'da, Kanuni Sultan Süleyman Sergisi'nin yanı sıra, Amerikan Mimarlar Birliği'nîn Mirnar Sinan Sergisi de bugünlerde açıldı. Böylece OsmanlıTürk imajımn Batıdaki yankıları ve konunun işlenişi güncellik kazandı. Biz de bu hafta sizlere, Batımn opera sanatına^ Türk öğelerinin yansımasını ve bu ^ doğrultuda yaratılan ürünlerin^ kısaca tanıtımım sunuyoruz. 18. yüzyıl Avrupa'sının trajik ve komik yapıtlarında Türk Öğeleri: w. Gioacchino Rossini FİLİZ ALİ ile 1821 yıllarıarasında ltalya'da, konusunu Osmanlı sultanlarının başından geçen trajik olaylara, Osmanlı tarihınin ilginç kişılerine dayandıran çok sayıda mü7iklı dram, (dramma per musica) bestelenmiiti. Bu eserleri Mozart'ın, "Saraydan K17 Kaçırma" operası lurundeki Singspiel ya da Komik Opera'lardan ayıran, konuların trajik niteliği yanında, mu/ikal bakımdan " T u r k " motıflerine yer vermemeleriydi. Batıda Osmanlı tarihine ilgi, I453'te lstanbul'un Fatih Sultan Mehmed tarafından fethedilmesiyle canlanır. Hıristiyan dunyasını alt ust eden bu olaşdan sonra tarıhçıler kroniklerı, seyyahlar öykulerı \e mektupları, dıplomatlar raporlarıyla Batıyı, Osmanlılar konusunda aydınlatmaya ve beslemeye başlarlar. Utak prenslıkler, krallıklar, dukalıklar \e Papalık tarafından yönetılmekteolan ltalya'da, özellikle Venedık'le, Bizans'tan bu yana suren yakın ilişkiler dolayısıyla Osmanlı konusu çok canlıdır 16, 17 ve 18. yuzyıllarda. Venedik Senatosu'na, lstanbul'dan sürekli rapor gondermek zorunda olan Baıloların (Venedik Elçisi), Osmanlı tarihi, Osmanlı gelenekleri, Osmanlı sosyal yapısının ve yönetiminın ı^leyışı üzerine yazdıkları bu raporlar, Batıda Osmanlı'\a kary ılgının artmasına yol açmış. ve tarıhçılere bile kaynaklık etmiştir. Osmanlılara 15O5'te esir düşen Giovanni Antonio Menavıno adlı bir Cenovalının yazdığı, Trattato de Coslumi el Vita de Tıırchi (Floransa, 1548), yarı ltalyan yarı Yunanlı tarıhçi Theodoro Spandugino Cantacusıno'nun Petit Traicle de I'Origine de Turcqz (Paris, 1519) adlı kitapları Turkler ve Osmanlılarla ilgili ilk geniş kapsâmlı bilimsel yayınlar olarak Avrupalı dramatıstlerin ılgisini çekmiştir. Osmanlı tarihinin trajik olayları ile ilgilı ilk tiyatro eseriyle 1561'de karşılaşırız. Bu eser Gabriel Bounin'in La Sollane adlı trajedisidir. Kanuni Sultan Süleyman'ın buyük oğlu Mustafa'yı öldürtmesi konusunun ışlendiği bu trajedinin ılginç yanı biraz da olayın tazelığınden kaynaklanır. Mustafa, 1553'teöldurulmuştur ve Bounin, La Soltane'ı yazdığında olayın ba> kişileri hâlâ hayattadırlar. I619'da, yani Mustafa'nın öldurulmesinden 66 yıl sonra ttalyan şairi Kont Prospero Bonarelli della Rovere e da lppolita di Montcvecchıo, 11 Solimano (Floransa, 1619) adlı trajedisinı yazdı. Bonarelli'nın trajedısi 1619 ile 1676 yılları arasında Floransa, Venedik ve Bologna'da müzikli olarak yorumlandı. Kayıtlarda muziğin kim tarafından bestelend'ği belırtilmediğinden, Bonarelli'nin II Solimano'sunu operalar arasında sayamıyor\ız bugün. İlk Süleyman operasıyla 1753'te karşılaşıyoruz. Solimano adlı bu operanın bestecisi Johann Adolf Hasse (16991783), Alman olmakla birlikte yaşamı boyunca ltalyan stilinde ope 1619 ralar yazmış bir besteciydi. Solimano'yu yazdığı sırada Hasse, Dresden'de saray bestecisiydi. Librettoyu da Saray Lıbrettisti olan Giovanni Ambrogio Migliavaccd kaleme almıştı. Mıgliavacca, librettoyu ya/arken Bonarelli'nın trajedisinden yararlandığını belirtiyordu önsö/unde. 1753 ile 1782 tarılılerı arasmda Mıglıavacca'nın II Solimano hbrettosu Michclangclc Valentini (Torino, 1756), Giovanni Battısta Pescetti (Modena, 1756), Antonio Fertadını (Floransa, 1757), Pasquale Enrıchellı (Ronıa, 1757), Tommaso Traelta (Parma, 1759), Baldassare Galuppi (Padua, 1760), Gregorıo Sciroli (Venedik, 1766), Davıd Perez (Lızbon, 1768), Johann Gottlieb Naumann (Venedik, 1773), Giuseppe Maria Curci (Torino, 1782) tarafından yenidcn bestelenerck defalarca sahneye koııdu. Bu operaların ya da donemin terimiyle 'muzikli dramların' librettoları 197381 yılları arasında Claudio Sartori tarafından Primo Tentalivo di C'atalogo Unico dei Libretli İlaliano a Stampa Fino all'Anno 1800 başlığı ile kataloglanmıştır. Partisyonlar ise henu/ İtalya'nın çeşitli kentlenndeki çeşitli kitaplıklarda kataloglanmamış olarak beklediklerinden 18. yuzyıl opeıasındaki Turk konulu operaların muzikleriyle ilgili bir çalışma yapmak henu/ haylı zor. Sadece David Perez'in 1768'de Li/bon'da ilk kez sahneye konan II Solimano operası partisyonunun Lizbon'daki Gulbenkıan Vakfı kitaphğında bulunan el yazmasının tıpkı basımı 1977'de New York'taki Garland Edition'u tarafından basılmış bulunuyor. Daha once sözunü ettiğimiz tarih kaynaklarından yararlanılarak yazılan Tamerlano veya Bajaıet adlı trajedilerın en eskısı ise yine bir Fransızın kaleminden çıkmış. Jean Magnon'un Le Gran Tamerlan et Bajazel (Parıs, 1648) trajedısi basılır basılmaz o denli ilgı ile karşılanıyor ki, 1675'te bir başka Fransız yazar, Jacques Nicolas Pradon, Tamerlan ou la morl de Bajazel'i yazıyor ve yarariandığı kaynaklar arasında Magnon'un adı geçen traje^ disinı, tarihçi Chalcocondylas'ın Hisloire de Byzantium adlı eserini ve Jean du Beccrespin'ın Hisloire de Grand Tamerlan lire des Monumenls an(iques des Arabes adlı kıtabını sayıyor. II Tamerlano, ltalyan sahnesinde ilk kez 1699'da boy gösterıyor. Librettoda ne yazarın ne de bestecinın adı bulunmadığından bu ilk Tamerlano hakkında söylenecek pek sözumuz yok. Fakat 1711 'de Venedikli soylu yazar Kont Agostino Piovene'nin yazdığı Tamer^ lano Hbrettosu ile ltalyan operasında 1821 yılına kadar surecek olan bir Tamerlano ve Bujazet operaları besteleme modası başlar. Koni Piovene'nin librettoaunda Timur gaddar, saj dist, gözunü hırs burumuş bir barbar hükümdarı, Yıldırım Beyazıd iseesarette bile soylu luğundan hiçbir şey yitirmeyen, onurunu soıı nefesıne kadar koruyan ve kendı canını ala cak kadar cesur bir padişah olarak işlenir. tl! Tamerlano operasının bestecisi Francesco Ga spaııni (16681727), 1719'da eserini yenıdeı elden geçiriı ve bu kez operaya Baja/el adın vcrır. Bajazet rolu bu ikinci çalışmada dah önem kazanır. O zamana kadar castrato, ya ni iğdiş edilmiş kadın sesli erkekler tarafındaı soylenmesi gelenek haline gelmiş olan operı kahramanı rollerinin en önemlisi ilk kez leno ses için yaratılır. 1724'te Georg Frideric Han del (16851759), Hbrettosu ve partisyonu ile gtl nümüze kadar yaşayan Tamerlano operasını Gasparinin librettosu ve muziğinden esinlcnc rek bestcler, Leonardo Leo, 1722'de Bajazet le, Imperalor de'Turchi'yi besteler. Bestecı nin librettısti Bernardo Sabdumene'dir. Sab dumene, okuyucuya yazdığı mektupta, Kon Piovene'nin librettosundan yararlandığıu açıklar. 1727 ile 1813 yılları arasında Giovanni An tonio Giarj, Nıcola Porpora, Giuseppe Cle mente de Bonomi, Antonio Vivaldi, Giovan ni Colombi. Andrea Bernasconi, Gioacchim Cocchi, Nicolo Jommelli, Giambattista Pes cetti, Ginseppe Scolari, Giuseppe Scarlattı Ferdinando Giuseppe Bertonı, Pietro Gugli elmi, Antonio Sacchinı, Gaetano Andreo/zi Gaetano Marinelli, Giovanni Battista de Lu ca, Pietro Generali gibi kimi artık unutulmuş kimi de tanınmış ltalyan bestecisi, Kont Pio