Katalog

dır. Her dağılım biçiminde kazanan ve kaybeden kesimler olduğundan her dağılım biçiminin alternatifı vardır. Bu nedenle toplıundakı dağılım bıçımım korumak, surekliliğini sağlamak devlet kurumunun varlık nedeni ve temel ışlevidir. Bıınunla beraber, devlet kuruınu adına kurar verip uygulayan yönetsel ve sıyasal kadrolar, bazı karaıları ile yeni kaynaklar ve fırsatlar yaratmaktadırlar. Orneğin ımar planları, ihale karnrlan, destckleme dü7enlemelpr> vb. girişimler yeni yeni kaynaklar yaratabilmektedır. Eğer kurk ıthalı yasaksa ve Malıye Bakanlığı bır kararnaıne ile 3 ay için bu yasağı kaldırırsa bu dönem ıçınde kürk getirenler önemli bir fırsat kullanmış olacaklardır. Kamu görevlisi statusu içinde çahşan yönetsel ve siyasi kadroların verdikleri kararlar ile kaynak yaratmaları süreklilik göstermektedir ve kamu görevlisi, kararı ile oluşturduğu fırsat ve kaynakları dağıtırken kendine uzun ya da kısa vadeli çıkar sağlıyorsa rüşvet ilişkisi oluşuyor denebilmektedir. Rüşvet ilişkisi içinde alana sağlanan, uzun yada kısa vadeli olabildığı gıbı doğrudan ya da dolaylı olabilir. Bu hususu bir örnekle açıklamak kolaylık sağlayabılccektir. ABD'nin, yanı dünyanın en zengın ülkesının gayrı safi milli hasılasının % 78 kadarı her yıl Pentagon eliyle harcanmakta, Pentagon'un müşterisı ülarak irilı ufaklı yüzlerce firmanın temel amacı halıne gelmış bulunmaktadır. Firmaların bu amacı gerçekleştırmek ıçin kullandıkları bellı başlı yöntemlerden bıri, emeklı generallerı bünyelerıne katmaktır. Böylece fırmalar, emeklı generallerı kullanarak, onların eski astlarından ya da arkadaşlarından kendilerine kaynak ya da fırsat yaratacak karaıları ürclmclcrım sağlamaya çahşmaktadırlar. Aynı şekılde, karar veren yetkilıler dc cmekli olduktan sonra yapacakları işleri düşünerek fırmalara yaklaşmaktadırlar. Başka bır deyışlc bu karmaşık ilışkıler ağı ıçınde, yukarıda değinilen uzun dönemlı ve dolaylı çıkar sağlama gundeme gelmektedır. Hıç kuşkusuz bu durum ce/.a yasalarında belırlenen rüşvet tanımına gırmemekte, eylem, genellikle meşruiyet sınırları içinde kahnaktadır. Dolaylı rüşvet ya da bir başka deyişle meşrıııyet sınırları içinde kalan rüşvet ilişkilerine bir ornek de özel ihale şartnamelerı sayılabilir. Kamu görevlisi ihale şartnamesinı öyle hazırlar vc öylc bır zamanlama yapar kı, ışı ancak bır fırma alabılır. Burada yasalara titizlikle uyulmuş gibidir, ama rüşvet ilişkisi doğmuş ve kamu görevlisinin kararını belirlemiştir. Hındistan'da rüşvet olaylarını araştıran Santhanam Komitesi, bu tur ihalelerin çok yaygınlık gösterdiğini ve ihale bedellerinın % 7 ile 11 'ı arasında değışen kısmının rüşvet olarak verıldiğinı saptamıştır. Kısaca özetlemek gerekirse, rüşvet ilişkisi ile sağlanan çıkarın doğrudan olabileceği gibi yasal sınırlar içinde kalan dolaylı bir biçim alabileceği söylenebilir. Bu da bıze, rüşvet olayına yasalar açısından yaklaşımın nasıl yetersiz kalacağını göstermektedir. Kolaylık sağlaması açısından bunlar, "kuçuk rüşvet" ve "büyük rüşvet" olarak tanımlanabıhr Rüşvet ılişkisinın doğabilmesı ıçın kamu gorevlısinın, kararr ile bır kaynak yaratması ve bu kaynaga ya da fırsata bir talep olması geıekır. Eğer yaratılan kaynak ya da fırsat ile talep arasında göreli bır denge varsa kuçuk rüşvet söz konusudur. Burada talep sahıplerı arasında ya hıç yarışma yoktur, ya da talep arzın çok a? ustundedır. örncğın hasıaneye yatabilmek talebi ile mevcut hastane yatağı arasındakı dcngesızlık çok buyuk değildır ve hastaneye yatmak ısteyenler bu iş ıçın yetkılı ye bir şey ödeyebılır. Aynı şekılde bır işyerı ruhsatı, belge ya da ehliyet almak ıçın talepte bulunanlar ile toplumun sağladığı olanaklar arasındakı denge kuçuk ruşvetlere konu olabilir. Bazen talep, yaratılan fırsatlardan daha da küçük olabilir vc o zarnan kamu görevlisi rüşvet almak ıçın arzı, yanı karan kısabılir. Ehliyet almak, evrakı havalc cttırcbılmek vb. kararlaıda bu durum goze çarpmaktadır. Burada kamu görevlisi, yetkisini kısarak kullanmakta ve böylece çıkar elde etmektedır. Küçuk rüşvet, esas olarak alt duzeydekı görevlilerce alınmaktadır. Bu tur rüşvet olaylarında rüşvetin mıktarı sabıt halc gelmekte, bır başka deyişle ilişki kurumsallaşmaktadır. Örneğın gumruk muayenesinin çabuk yapılması için hedıyenın verılmesi, evrakın havalesı ıçın ufak bir ödeme yapılması, sozu edılen ru^vei türunün bılınen ve yaygınca yaşanan orneklerindendır. ruşvctın, yanı küçük rüşvetin azalma eğilimi gösterdığı kabul edılebilır. Rüşvet alma her zaman rısk unsuru taşıyan bır gınşımdır ve kamu yönetimi içinde rüşvet almayan görevlile rın sayısı, yetenek ve becerıleri sözü edilen risk unsurunun büyukluğtinü belırlemektedır. Ge lişnıiş kapitalıst ulkelerdekı yüksek refah du /eyı, kamu gorevlilerinin maddi yönden ratmınlerının yeterlı oluşu ve yuksek kalite lisk unsurunu buyutmekte ve buna bağlı olarak kuçuk rüşvet gırışımlerı azalma eğılımı göstermektedir. Buna karşıhk büyük rüşvetin gelişmiş kapitalıst ulkelerde de ışlevsel olduğu ileri sürüiebılmektedır. YaKalanma riskinin azalması ve sağlanacak çıkarın çok buyuk boyutlara ulaşması söz konusu ışlevsellığın kaynağıdır. Bu tur ruşvetlere kraliyet ailelerı üyelerinin bıle dayanamadığı bilınmektedir. Bunaek olarak, büyük rüşvetin yeteneklı kamu görevlisıne sınıf atlama olanağı sağlayabileceği unutulmamalıdır. Yeteneklı yonetıcı salt servet edinme vc surcklı rısk ıçınde yaşamayı hedeflemeyecek, ruşvetı, buyuk fırmalara mulkıyet sahıbıyönetıu pozısyonu ile atlamak ıçın bır araç olarak kullanabilecektir. Kuşkusuz özel firmalar, yeteneklı genel mudürleri, musteşaıları kendı bünyelerıne katmak ısteyeceklerdır, ama bu gıdış gelışler ıçınde rüşvet ılişkılerinin hıç doğmadığını varsaymak gcrçekçı bır tutum olmayacaktır Sosyalıst ıılkelere gelınce durumun bıraz larklı olduğu sovU'iıebıltnektedır Bu toplumsal sıstemde guçlu bır ozel kesım yoktur ve ka zulen bürokratik kadrolar ve siyasetçiler, bir taraftan, sürcklı kaynak yaratıcı kararlar üretmekte, dığer taraftan da daha ıyı bır yaşamın çekiciliğinden kendılerını kurtaramamaktadırlar. Bunun sonucu olarak rüşvet her düzeyde yaygmlaşmakta, kamusal kararlar için ana ölçütlerden bıri halıne gelmektedır. .üşvete karşı önlemler Rü>vet, ınsanlık tarihi kadar olmasa da en azından devlet kadar eski bir olay Yani önlenemez bır ozellik taşıyor. Hamurabı kanunlarında rüşvet olayı tarıf edilmış, koca şaır Fuzulı rüşvetten şıkâyet etmış, ama bu ış hâlâ surüyor. Acaba rüşvetin önlenemez olmasına bakıp her turlu önlemın anlamsi7 oiduğunu savunmak doğru bir ış midir? Buna kesinlıkle evet demek olanaklı değildır. Ruşvetc karşı önlemler vardır ve bu onlenıler alınmalıdır Kamu tum toplumu temsıl etmektedır ve tum toplum adına karar verırken, kışısel çıkar karşılığı Ö7el kışılere fırsat yaratılması doğru ve meşru bir iş kabul edilemez, bu olaya hoşgöru ile bakılamaz. Ruşvete karşı alınabılecek önlemler kabaca üç grupta toplanabılır. Bunlar yasal, yönetsel ve demokrası olarak tanımlanabılır Bu uç grup önlem uzerinde kısaca durmak vc gcçerlılıklerını ırdelemek taydalı olabilir. Rüşvet deyınce ılk akla gelen husus yasal önlemler olmaktadıı Nitekım her ulkede ceza yasaları ile ruşvct alma vc verme suç sayılmıştır. Ancak yukarıda da değinıldiği gıbı yasal önlemlerın çok etkılı olmadığı, ozelHkle buyuk rüşvet ıhşkılennde yakalamanın çok zor olduğu açıktır Acaba rüşvet suçunun cczalarını artfrmak, korkutuculuk sağlayarak oıı lemcdc etkılı olabilir mı? Bu sorunun cevabı dunyadakı çok çtşıtlı ve 7engın deneylere bakılarak verılebılmektedır. Cezaların ağırlığı ruşvetı onleyemeınektedir. Özellıkle askeri yonetımlerin, iş başlarına geldiklerinde meşruluk sağlamak içın antırüşvet kampanyaları açtıkları ve çok ağır cezalar getırdıklerı bılınmekıedır Ama yıne görulmektedır kı, askeri yönetımler aitında, çok ağır ceza tehdıtlerine karşın rüşvet ve yolsuzluk, bır kaıarname ile rüşvet alan kamu görevlılerıne ıdam cezası getırmışti. Sonradan anlaşıldı ki, bızzat generalin kendısı luşvet yolu ile çok buyuk servet sahibı olnıuş ve bu servetı Anıerika'ya kaçırmış. Ruşvete karşı 2. grup önlemler yönetsel duzcnlcmeler olarak tanınlanabılır. Teftış hızmetleri, denetleme kurulları, mal beyanı zorunluluğu gibi onlemlere başvurularak rüşvet olayları onlenmeye çalışılır. Ancak bu tur onlemlcrın de ctkınlık açısından yeterlı olmadıkları ileri sürulebilmektedir. Rüşvet ilişkileri burokrasi içinde oluşmaktadır ve bürokrası ıçındeki düzenlemelerle (teftış, denetleme kurulları gıbı) rüşvetin etkınlığı yok edilemez. Ayrıca Isviçre bankaları, sııdaş hesap, hamıline yazılmış hisse senedı ve çek gibı araçlar yönetsel önlemlerı anlamsı/ hale getırmektedır. Ruşvete karşı en etkın önlenıın demokrası ve açık rejım olduğu söylenebılır. Ceza tehdıtlerı ya da ahlakı vaazlar, rüşvet almaya karşı çok etkılı olamamaktadırlar, çünkü rısk unsuru buyumemektedır özellikle "köşeyı dönişi bıtir" ideolojisının çok egemen hale geldiğı toplumlarda ruşvetı ceza ile ya da dınıahlakı nasıhatla önlemeye kalkmanın hıç anIamı yoktur. Buna karşıiık demokrası ve açık rejım, özellıkle büyük rüşvet turu başta olmak üzere genel olarak ruşvete karşı en etkılı önlemlerdir. Kamu görevlısinın alacağı kararla yaratılacak büyük fırsat ve kaynaklar için yarışan grupların varlığı risk unsurunu buyutmekte, bunun sonucu olarak ya rüşvet mıktarı büyümekte ya da rüşvet ılişkisinın kurulmasından vazgeçilmektedır. Yakın geçmışte yaşanan Ismail Ozdağlar olayında, lırsat ıçin kıyasıya yarışan grupların nasıl bir kontrol sıstemı oluşturabıldiklerı somut olarak görülcbilmektedir Nıtekim bu konu uzerinde çalışan sosyal bilımcilere göre, kapalı rejımlerde rüşvet ve yolsuzluk olayları alabildiğince artmakta, sıyası rcjımin açıklığı ölçusunde önlcyicı mekanizmalar etkilı olmaya başlamaktadır. R üşvetin türleri Yukarıda da değinıldiği gibı ceza kanunumuz ruşvetı esas olarak 2 kategoriye ayırmaktadır. Ancak bu ayırım, rüşvet olayını ekonomik, siyasal ve toplumsal açıdan kavramak içın elverışli sayılanıaz. Bir kamu görevlisi, yapması gereken bir işi yapması ya da yapmamasi gereken bır ışi yapmaması karşıhğında bir çıkar sağlıyorsa bu hafif rüşvet sayılmaktadır. Buna karşıhk yapmaması gereken bir işi yapması ya da yapması gereken bir ışi yapmaması karşıhğında çıkar sağlamışsa ağır rüşvet söz konusu olmaktadır. örneğin bir görevli büyuk bir alım yaparken şartnameye göre alması gereken malı alma kararı vermişse ve bunun karşıhğında satıcı firmadan bir pay almışsa hafif rüşvet suçu ışlemış olur. Milyarlık bır alımda bu rüşvetm miktarının çok büyUk rakamlara crişmesi, cezai sorumluluk açısından önemli sayılmaz. Göruldüğü gibi yasal sınıflandırma rüşvet olayının çözümlenmesi açısından fazla bir şey sağlamamaktadır. Bunun yerine rüşvetin ekonomik açıdan sınıflandırılması, olayı çözümlemek açısından daha anlamlı gözükmektedir. Buyuk rüşvet ise, esas olarak yaratılan fırsat ile talep arasındaki dengesızlıkten kuynaklanmakıadıı. Daha somut bır deyişle, kan.u yöneticısınin kararı ile yaratılan kaynak ya da fırsatlar için birbırleriyle kıyasıya yarışan talepler ortaya çıkmaktadır. örneğin bır ihale içın bırkaç firma talep göstermekte, fakat ış bunlardan bıri uzerinde kalmaktadır Doğal olarak bu tıp rüşvet ılışkıleıi, miktaı olarak çok buyuk toplamlara ulaşan fırsatlar yaratan kararlardan kaynaklanmaktadır. Buna bağlı olarak buyuk rüşvet ilişkileri oldukça ııst duzeylerde kurulmakta ve yakalanma riski iyice azalmaktadır. Buyük rüşvet olaylarmda yakalanmayı sağlayan ana etken, talep edenler arasındakı yarışmadır. arklı toplumsal sistemler ve rüşvet Genel olarak toplumsal sisternlerı, gelışnn; kapitalıst, Sosyalist ve gelişmekte olan ülke ler bıçımınde 3 kategoride sınıflandırmak ola naklı gözükmektedir Gelişmekte olan ulke lerin, tek başına bır katcgorı tıpı oluşturamayacağı ıleri surulebilirse de kolaylık sağlaması açısından böyle bir sınıflandtrmanın uygun oiduğunu varsayalım. Acaba bclirlenen bu farklı sistemlerde rüşvet nasıl oluşmakta, hangı tür rüşvet yaygınlık göstermektedir? Gelişmiş kapıtalist toplumlarda birinci tip nıu kesımı yaşaııun heı kesımıne egemendir Bu durum, ruşvct ılişkisinın doğınasına yol açan unsurlardan bın olan talebi farklı bır konuma getırmektedıı Başka bir deyişle sosyalıst ülkeleıde buyuk rüşvet ilişkisinın doğmasına yol açan talcp ya yoktur, ya da oldukça alt dıizeydedir Burada kamu görevlisinin, vcreceği kaıarlaçok buyuk fırsat ve kaynak yaratması esas olarak dıs ekonomik ılışkılerde ortaya çıkmaktadır. Buna ek olarak rüşvet karşılığı elde edılecek çıkarla bır servet birıktırmc olanağı kısıtlıdır ve elde edılen çıkarlar daha çok, tüketım alanında kullanılabılmektedir Batı ulkelcrınde üretılen lüks tüketim mallaıı, gezı yapma olanakları vb. ışler rüşvet dlmak ıçın neden olabılmektedır. Bu çerçeve ıçınde buyuk rüşvet turunun sosyalist toplumlarda çok yaygın olmadığı söylenebılır. Ancak kuçuk rüşvet turu için aynı mekanızmaların geçerlı olamayacağı açıktır. Toplumda tuketımın kısıtlı olması ve bu yönde bır talep baskısının varlığı rüşvetin yaygınlaşmasına yol açabilnıektedır. O/ellıkle çok yaygın olduğu bılınen dovız karaboısası bu durumun kanıtı olarak kabul edılebilır. ^ Gelişmekte olan ulkelerde ise ıkı kategorı rüşvet turunun de genel olarak buyük bır yaygınlık gösterdıklerı ilerı surülebılmektedir. Gelısmekte olan ulkeler refah düzeyi düşük toplumlardır. Buna ek olarak hızlı bir değişim içinde oldukldrından heın yerleşik değer ve norm sistemlerı çokmekte, henı de sermaye birikimi ön plana geçmektedır. Değcr sistemi ço 23