Katalog

Celal Şengör, "Zümrütname" ve "Zümrüt Ayna"daki yazılarında îyonya'daki doğa fclsciccilcrinden başlayarak dünyada bilimin ilcrlcmesine katkı yapmış insanların buluşlarını ve yaşanı öykülcrindcn ılginç bölümlcri anlatırken Cumhuriyet dönemindc Türkiye'de yctişmiş değerli araştırmacılarımıza da yer vcriyor. Özellikle îstanbul Teknik Ünivcrsitesi'nin yakından tanıdığı araştırıcı hocalarınm katkılarını dile getircrek önemli bir hizmet yapıyor. ERDAL İNÖNÜ Celal Şengöp'ün Zümriıt Kitapları zumrutnâme "Zümrütname"dcn sonra "Zümrüt Ayna" J eolojı alaııında araştırnıalarıyla diın ya çapınd.ı tın kazanmış bilimcinıiz A. M. Celal îjcıı^ör bir süıvdir kıil tiır ortamımızın önemli Iıir gedigini kapatınak içiıı ıığıaşıyor. Birkaç yıldır Cıımhıırıyet'ın Bılıın Tcknik ckindc "Zümrütteıı Akislcr" başlığı altındaTür kivc'deki vc dünyadaki oilim yaşamınm gcçmişini vc bugününü anlatan köşeyazıları yazıyor. Belirli î>ir birikime ulaşınca da yazılarını kitaplar halinde yayımlı vor. Şimdi elimizde Yapı Kredi Yayınlaıı taraiıııdan basılmış iki cilt var: 1 999 ta rihli Zümrütname vc 2002 tarihli Zümrül Ayna (x). Birinci cilttcki Önsöz'de Şengör, bıı yazılara BilimTeknik yayııı yönctmcni ()rlıaıı Bursalı'nınözcndirmesiylebaşla dığını vc kendisine vcrilen görevi, "bilinıscl düşüncenin tcmclini teşkil edeıı t'lcştirel aklın bilimin vc gündelik yaşanıın her ccphcsindcn okıırlara anlatılnıa sı" olarak algiladıgını söylüyor. Makalelcrin hcıııcn hepsinin temelındc eleştirel aklın tanıtılması, çerçevesinin çizilmesi vc insan yaşammdaki öneminin vıırgu lanmasının bıılunduğuna işaret ediyor. Bu sözlere bakarak Zümrütnanıe ile Zümrüt Ayna'nın aklın nasıl kullanılaca ğını gösteren, dııygulardan arınnıış, birer mantık kitabı oldugunu sanmayın. Yaratıcı bir bilim insanı olan (.elal Şengöı ün ıkincı özelliği ilk gençliğindcn bcri tari lıc dııvdııAıı önlcnemeven mcrakı sayc sındc özellikle ycr bilimlcri alanında araş tırıcı coşkusu, zengin tarilı bilgisiyle birleşince, clcjjtircl aklın uygıılamalanndan zcvkle okıınan öyküler çıkarmıştır. Ki(apların biıini elcalan mcraklı birkişının sotııına kadar okumadan bırakanıavacagına eıııinim. Avnı ( )nsöz'de Şengör, da na önce bılım yaşumı lıakkında kitap yaz uıış Adnan Adıvar, Fııat Köprülii, lik rcm Akurgal vc 1 lasan ÂIi Yücel'in eserlcrindcn esinlcndiğıni söylüyor. Bence Şengör'ünkiler ilc ötckller arasında önemli bir lark var: Şimdikiler, fiziksel bi limler alanında ı,alışan l>ir araştırıcı taraiıııdan yazılmıştir. Bıı alan, insan yaşamı na en ıızak bir bölgede ycr almış gıiründüğü için, Şengcir'ün verdiği bilgıler ka mııoyunda daha biiyük bir açlıgı duyurıııaya varayacaktır. Birinci cildin ilk vazısı, bilımsel yöntemin nc oldııgııını, denemc vc yanılma y«lııvla bilimin nasıl yanlışlardan arınarak ılcrlcdiğini anlatıyor. Bu tenıa başka birçok yazıda çeşitli ccphelerdcn elc alını yor. Orncğin, "Ncuton, (îoctlıc ve Sos val Bilimcilcr" aıllı yazıda, (îoetlıe'nin renk teoıisine yaklaşımının yanlışlığın dan yola çıkarak, sosyal bilinıciJerin de doğa bilimin yöntcmlerini kııllanmalan gcrektiğ'i, ııradaki farkın sadccc deııev olanakJarının cok daha sınırlı olmasın dan kaynaklandığı vtırgulanıyoı. Ara^tır Her iki kitabında Şengor bilim ve kulturalanında Turkiye'de yasanan ve va$anmayan gelişmeler uzerinde de duruyor. Kuhn ile bilim felsefecisi Karl Poppcr'in fotoğrafları; Celal Şengör'ü, Londra'da JeolojiDerneğınin Burlington House'daki toplantı odasında, Dernek Başkanı şöhretli palcontolog Robin (İDoks'un elinden Bigsby nıadalyasını alırken gösteren rcsim; Izmir'de işgalcilcrc ilk kurşunu atan 1 lasan Tahsin in (Osman Nev res) resmi, yobazhııca katledilcn uygarIık yanlısı ilerici padişah III. Selım ilc Ye niçeri Orağı'nı kaldırarak inıparalorluğıın yüziinü doğudan batıva çcvııvn re Formcıı Padişah II. Mahmut'un rcsimleri, Atatürk'ün 1937 yılında Yeşılköy'de askcri uçakları incelcrkcn çekilmiş bir lotoğratı ve daha başkaları. Şengör'ün şaşıriıcı zcnginliktckı kaynak bilgisi vazılarında da sık sık kcıulini gösteriyor. "19 JVlayıs niveJ'" adlı vazısında, Osmanlı tmparatorluğırnun çöküş nedenlcn arasına biliıııe ıızak dıınııanın biiyük rolü olduğunu anlattrken örııek olarak haritacılık bilgisinin cksikliğımdeğiniyor. "Bilimsel kartogralyanııı kıı ruldıığu 16. yüzyıldan itibaren vapılan Osmanlı haritalarına bir göz aialım vc 19. yiizyıla kadar, uzerinde gcncl olarak lüi'K. imparalorlıığu yazılan bölgclcrde ki coğralı adlaıı bir taraia kavdedclim, dcdiktcn sonra B.ıtı Avrupalıların, kcndi coğrafyasını bilc bilnıeven ()Mnanlı'nırı y er isimlcrini kcndileri belirlenıeye ba^adıklarını söylüyor. Bu savını bclgclc la mek için dc 1570'deyayımlanan "Jlıcat rıım Orbis terıarum"dan on dokıızunnı VÜzyddaki Ritteratlasına kadar birçok al lası bir çırpıda savıvcıivor. ma vaşamı içinde bir insan olarak Şengör, hangı tiiı çalışmaııın bilimsel sayılacağı nı, hangisinin sayılmayaeağmı iyi bilivoı vc hcı iki tür için tarihlen örneklıT vere biliyor. "()riak ve Crcıçek" adJı vazıda liics'li Hcrakleitos'ıın, zamanımızdan 2">00 yıl önce, tloğanın tamamen bilemc yccegiınizgcrçcklerinc vaklaşmak için lu tıılacak yolıın birçok ki^inin gözlemindcıı yararlanmak vc bu gözlcmlerin ortak yanlarını meydana çıkarmak olduğuna, ancak bıı ortak görüşün dc yanlış olabılcceğinc ve bazen bir kisjinin tek başına ortak görüştcki yanlışı ortaya çıkarabıle ccğinc inandıgını anJatıyor. Ayııı yazıda Üginç biı rcsım de göriıyo rıız: Röncsans ressamlarmdan Bıaman le'nin Dcnıokritos ile Herakleitos'u bir arada gösteren tablosu. Başka ycılcrtlc kolay kolay rastlanamayacak birçok t.ırı hı rcsim Zümrütname'nin öykiilcrini canlandırıyor. Bu rtsimlcr arasında nelcı neler yok. I liç olmazsa bazılarını söylcmcden gcçcmeycceğim. Ayrıca yazıların konuları da biraz bclirmiş olacak. Norvcç'ten çakılları çok çeşitlı kaya türlerinden olıışan bir konglomera örneği; Kristol Kolomb'un 12 Ekinı 1492de Amcrıkii kıtası yakınında vcrlilerin Cîuanahani adını vcrdikleri Porto Rict> ada sına ayak basnıasuu gösteren lablo ile bir Iiktc2l Tcmmuz 1%7'debir ABÜ'liasi ronotıın Ay'da çckilmiş lotoğralı; onycdinci yıizvılda Çin'e ('izvit kültürünü gc tirnıek için uğraşınış üç bilimcipapaz olan Mattco Ricci, Johann Adam Sclıoll von Bell ve Fcrdinand Vcrbriest'in 1736'da vayımlanmıs bir kitaptan alııı mış rcsimleri; Kaşgarlı Mahmut'un 1077 yılında Bağdat'ta tamamladığı sanılan Di vanı Lugat it Türk'ün 22. ve 2i. varak lannda bııhınan ve bir Türk'iin yaptığına inandığımız crı eski dünya haritası; Scydi Ali Reis'ın 1554 yılında Arap l'en güz (18751950) imzalı tablo; Paris'li amatör jeolog ve lise öğıetıncni Ncrec Boııbcc'nin 1832 yılında Maarif Mcclisı üycsi RıısçııkİLi Ali letlıi Elcndi taralından, "llıni tabakat'ül Arz" adıyla Türk çeyc çcvrilnıiş metninin ilk salıilesi; ün lü lspanvol ressamı Cıoya'nın, aklı ez mek, yok etmek isteyeıı tiinı özgürlük Resim Sergisi düşmanlarını, rüm akıl dişı giiçleri tcııısil edeıı korkıınç tablosu: "Çocuklarından birini yiyen Satiirn"; A. Barthelemy I'aujas Saiııt Fond'un "Histcıire Naturellc de Saint Pierre dc Maastricht" adlı eserinde yanlı^ olarak timsah diye tanıttığı Mozazor kafatası fosilinin resmi; Ibrahim Müleferrika'nın 1733 yılında bastı ğı Cihannüma'nın ilk sahifesi; 6 Şubat 1943 te Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel'in Türk basınında en az clli yıl önce imzalı yazıları yayımlanmış yazarlar için düzenlediği "Muharrirler |übilesi nde ver alan iki yazarın Yüccl'le bir likte çekilmiş fotografı. Ciöz kanıaijtııan bu gorscl tarih zen ginliğinc hayranlığını belirtirken, Şen gör'den daha va^Jı olmanın bana fark ettirdiği bir yanlışa işaret etmem gerekiyor. Kıtapta, soıı sözünü ettiğim rcsimde 1 lasan Ali Yücel'in yanındaki yazarları Hüseyin Kalnni (iürpınar ile Peyami Safa olduğıı bclırtılmiş. Oysaki üçüncü kişi Peyami Sala degil, o zaman Maliyc Bakanı olan Fııat Ağralı. Bu konuyıı iyi lıatırlıyorum. Çünkü gazetelerde elli yülık yazarlar arasında Maüye Bakanuıın da ismi çıkınea, birçok kimse gibi babam da şaşırmışrı veevimizde bir ak^am Yücel, Fııat Ağralı'nın elli yıl öncesine ait bir yazısını bııldukJarını ve bu hatırlamanın Bakanı çok sevindirdiğini anlatmıştı. Re simdc de, 1 lüseyin Ralımi gibi ünlü bir yazarla birliktc yüriimenin Fııat Ağralı'yı ne kadar mutlıı ettiğini açıkça görüyoruz. Ikinci kitap Zümrüt Ayna'da ilginç resim sergisi devam cdiyor, yalnız çeşidili ği azalıyor. Belki konuları gereği olarak büyük ölçüdc adı geçcn kişilerin Köprü lü'vü Sultan Ahmet'teki evinde çalışma odasında gösteren ve Atatürk'ün yaveri Cevat Abbas Gürer'e 193 3'te imzalanmış bir fotoğraf; Şcngör'ün coğrafyanın müzisyeni ve müziğin coğraryacısı diye nitelcndirdiği ünlü sanatçı Bari); Manço'nuıı resmi; Troya uygarlığının bir Ana dolu uygarlığı olduğunu diinyaya kabul ettiren Alman prehistorya bilgini Manfred Korfman'ın fotografı; 1930'lu yıllarda kadınların katıldığı birsiyasal miting dcn bir sahne; bilim tarihçisi Thomas Kiiçiik bir yanlış 1 ler iki kitabında Şengor bılım vc kül tür alanında I'ürkiye'de yaşanan vc y;işanmayan gelişmeler uzerinde ilc ıluru yorvebirçok özgün değerlcndirmc yapıyor. Cumhurivetimizin çağdaş ııygaılık yohında ilcrlcyişinin başlıca mimarları olarak gördüğü büyük önder Atatüık'e ve 1939 1946 yılları arasında görcv yapmış olan Milli F.ğitim Bakanı I lasan Ali Yücel'e sonsıız hayranlığını birçok yazıda heyecanla belirtiyor. Atatürk hakkııı da, benim de paylaştığım ilginç bir görüşii var. Onun eşsiz deha cscrlcri askcrlik vc siyasetteki başarılaıınm önemli bir nedeninin, adını söylemeden, bilimsel yöntemlerkullanması olduğuna inanıyor. Yazılannda bclirttiği gibi Atatürk'ün kaı maşık siyasal ya da askeri olayların belirleyici nedenlcrini herkesten önce göı üp olayları kendi anıaçladığı doğrııltııya çekebilecck önlemleri zamanında alabilmc si, amacına götürecek yolıı gcrçckçi bi çimde araması ve onıı önce fikir alanında tartışmalaı la ivicc belirledikten sonra büyük kararlılıkla ııygulamaya geçmesi, uygıılamayı şaşnıaz bir mantık sılsilesi içinde yürütmesi, yaklaşımınıla gcrçcğe uymayan tarallar ortaya çıkarsj yanlışta ısrar etmeden uygıın davranışlar bulması, yaşamını adadığı biiyük hcdclc doğrıı ilerlcrken önüne çıkan çeşitli kücük so runlara dalarak zaman vc güç kaynctmc mesi, bütün bunlar büyük bulıışjar yapmış bilim insanlarmda görülen özcllık lerdir. Bence de, Büyük Nutuk'u okııvaıı birbilimcinin Atatürk'ün KıırrıılıışSava şı boyunc.i ortaya koyduğıı davranışlarla doğanın sırlarını çözcn bir bilginin tıı tumıı arasındakı benzcıliklcri görmcmesi olanaksızdır. Bıı arada Şcııgöı iiıı vazılarında cksık liğini gördüğum bir görüşümü eklenıek istiyorum. O, Atatürk'ün kurtultış için bilimsel yöntemlcrlc başvurmak gerekti ğini gören tek insan olduğunu söylüyor. Atatürk'ün kurtuluş hedefinı açıklık vc kararlılıkla gösteren vc dcvrimlcri kendı inisiyatifi vc zamanlamasıyla geı çcklcştiren tek lider olduğıında kuşku yok. I Ic men bütün arkadaşları, en başta lsmet Inönü, anılarında bıınıı kcsin biçimdc belirtmişlerdir, Ancak kurtuluş ve ilcrlc meyi batııım bilimsel yöntemlerinin ııy gulanmasıntla görcn başka arkadaşları K İ T A P Kahramanlar: Atatürk ve Hasan Ali Yücel Blllmsel Yöntem BIHmsel yönteme bıanan başkaları SAYFA 10 C U M H U R İ Y E T S A Y I 7 06