Katalog

Bankası, Sümerbank ve Osmanlı Bankası'ndan sonra ülkenin dördüncü büyiik bankası niteliğine gelmiş olduğunu görüyoruz. Birinci Beş Yıllık Sanayi Programı'nın sunuş kısmında özel kesimin kurmada başanlı olamadığı sınai tesislerinin devlet kcsiminin yanı sıra "milli müesseseler" tarafından kuruJacağı vurgulanıyor. Böylece 193O'lıı yıllaraa Sümerbank'ı tamamlayan bir misyon iistlenen ve 1. Beş Yıllık Kalkınma Planına uygun bir şekilde sanayi iştirakleri oluşturan Iş Bankası 19441961 döneminde Türkiye ekonomisindeki dışa açılma politikasına uygun olarak yabancı sermayeli şirketlerle ortaklığa gitmiş, dış finansman kaynaklarına başvurmuş ve Menderes dönemine de uyum sağlamıştır. Iştirakler portföyü lisans antlaşmaları çerçevesinde sağlanan teknoloji transferi ile üretim yapan işkollarına yönelmiş. Mükelleflyet ve mesuliyet TlB'in sadece ekonomik rasyonalite ile değil bir misyonla faaliyet yürüttüğü aktif pasif yapısından da anlaşılıyor. Sadece iktisadi kararlarla yönetUen banka her zaman likit ve yükümlülüklerini yerine getirebilir biçimde tutulur. Ancak TlB kısa vadeli tasarruf hesaplarıyla yani her an çekilebilecek bir finansman kaynağı ilekendi sanayi iştiraklerini yani çok ıızun vadeli yatırımları finanse eder bir yapıdadır. TİB bu cesareti ona tanımlanmış olan misyondan ve devletlebütünleşmesinden almıştır. Fon dağıtımı projelerin risk ve getirileri ile kaynak maliyetlerine bakılarak değil iktisadi planlama ve kalkınmacılık temel alınarak yapılmıştır. O dönemlerin dinamiğinden çok uzaklarda 2000'lerde bile TtB'in bankacılığında aynı alışkanlığı görebiliriz. Hatta bu tiir aktif pasif yaısı sadece Iş Bankası ve kamu bankaırının yönelimi olarak kalmamış bütün bankacılık sistemine nüfuz etmiş ve etkilerini hâlâ muhafaza eden bir özelliktir. Bankacılık tarihi bu yönelimin farklı uygunluklarda uygulanmasının tarihidir. 2000'lerde TIB IşTim, IşDoğan Petrol Yatırımları gibi devasa sanayi yatırımlarını kısa vadeli tasarruflar ve kısa vadeli yabancı finansmanla yapmıştır. Aktif ve pasifindeki bu dengesizlik 20002001 yılındaki ekonomik krizden çok ağır yara aJmasına neden olmuştur. Banka yönetimi sanki hâlâ mevduat sahiplerine karşı degil 'vatana' karşı miikellef ve mesul hissetmektedir. Bu mükellefiyet ve mesuliyet 19291945'lerin iktisadi dinamiklerinde faydalı ve anlamlı olabilirken günün koşullarında sorıın çıkarabilmektedir. 2000'lerin Türkiye'de bankacılık sistcminin çucukluk ve gençlik özelliklerinden kurtulup yeni iktisadi ortama uygun olgunluğa erişeceği yıllar olacağını düşünüyorum. Bu hususa parantez içinde değinmemizin nedeni de bir bankanın tarihinin nasıl hâlâ canlı olabildiği ve tarihin günümüze nasıl sokulabildigini göstermektedir. Bu çalışmayla yine de 1900 lerde başlayan yolculuğun belli duraklarJa belli bir yöne doferu gittiğini, sermaye birikimi yoğunluk ve nitelik kazandıkça üretim süreçlerinde verimlilik ve akucılığın belirleyici olmaya başladığını görebiliyoruz. TlB'in ünlü kumbarası aslında bankanın da sembolü sayılır; "para arttırma hevesini ve zevkini aşılayan biriktirme vasıtasıyla" tasarruflar gerçekten de büyiik yatırımlara dönüşerek sermaye birikimini sağlamış, yazımızın başınaa söz ettiğimiz ekonomik tablodaki boşluk bir şekilde doldurulmuştur. Kurum bövlesinc devasa boyutlarda olunca ve hele bir de özel misyon yüklenince etkileri sadece ekonomi ile sınırlı kalmıyor. Banka aslında başta bankacılık olmak üzere birçok alanda kâr makinesi gibi çalüjip yolu açıyor. Bankacüık sektöründe mevzuat ve kurumsal TlB'in unlü kumbarası aslında bankanın da sembolu sayılır, "para arttırma hevesini ve zevkini aşılayan biriktirme vasıtasıyla" tasarruflar gerçekten de buyuk yatırımlara dönuserek sermaye Dirıkimini sağlamıstır. Yanda, Türkiye 1$ Bankasının ilk on lıralık hlsse senedl. değişimlerde TlB'in öncülüğünü görüyorıız. Bankacılık eğitimi, kültürsanat, bankacılık teknolojisi ve sendika konularında yine TlB'in yol açıctlığını görüyoruz. 1970'lerde Iş Bankası Kültür Yayınlan'nın başında Ümit Yaşar Oğuzcan'ın olduğunu da kitaptaki bir anekdotla öğreniyoruz. Ümit Yaşar özel bir yayınevi kurmak için bankadan ayrılırken aldığı krediyi geri ödemekte zorlanmış ve dönemin Genel Müdürü Ferit Basmacı'ya şu dörtlüğü yazmış: "înanın kt Perit Bey ananıız aglamışttr Ödcyelim diycrek bunçcı yıldtr anayt lki çocuk babası Şair Ümit Ya^ardan Bir emir buyurun da alnıa sınlar babayı" Türkiye'de büyük sermaye gruplarının oluşumunda izlenen yol gruba bağlı şirketler veya holdinge sonradan banka eklenmesidir. Iş Bankası bunun tersidir. Izlediği yol ile kendine özgüdür. Bu anlamda bir "Iş Bankası Modeli"nden söz etmek sanırım yanlış olmaz. Bu model belli bir tarihsel dönemde ve bahsi geçen tarihsel koşullar altında oluşmuş bir modeldir. 2001 yılı 9 aylık bilançosuna göre banka hissellerinin % 44.69'unu çalışanlarının mensup olduğu banka munzam sandığı, % 28.09'unu E C] IP elinde bulunduruyor. Halka açık olan kısmın dışındaki hisseler ise sayıları binleri geçen kişilerin elindedir. Bu mülkiyet yapısı doğal olarak onun anonim kapitalist olarak nitelenmesine neden olmaktadır. Bu mülkiyet yapısına rağmen TİB sigortacüıktan gıdaya, cam sanayünden inşaat sektörüne, telekomünikasyondan lojistik sektörüne kadar geniş bir yelpazede faaliyet gösteren 64 iştirak ve bağlı ortaklığı ve 5 milyar $ piyasa değeriyle dev bir holding niteliğindedir. Çalışmanın sonunda M. Kemal'in 2 nolu hesabının ekstresi, kuruluşundan bugüne kadar vönetim kurulu başkanları, genel mücfiirler ve vönetim kurulu üyelerinin dökümü (meslekleri ve eğitimleri ile birlikte) ve kuruluşundan bugüne kadar iştiraklerinin dökümü yer alıyor. Sadece vönetim kurulu üyelerinin meslek hanelerine bakmak bile bankanın yapmış oldugu yolculuk hakkında bize bilgi veriyor. Tarih bilinci yaşama ve yaşadığımız dünyaya derinlemesine bakabilmemizi sağlar. iktisadi ve siyasi yaşamda karar alan bütün bireylerin ve özellikle iktisadi ve siyasi yaşamda belirleyici olan herkesin örneğin politikacüarın, sendikacıların, işverenlerin, banka yöneticüeri nin, bürokratların, şirket yöneticiJerinin, gazete yazarlarının, aydınların ve diğerlerinin bu bilgileri edinmiş ve tarih bifincini kazanmış olmaları gerekiyor. Bu çalışma da bu doğrultuda katkı yapabilecek eserlerden biri. Yazarlar, yayımlanmasını saglayan Iş Bankası Yayınları ve Türkiye Tarih Vakfı önemli bir çalışmaya imza atmışlar. • i Keyder, Çaglar (1994), "Manufacturing in The Ottoman Empire and RepuBlican Turkey", Quartet D., Manuracturing in The Ottoman Empire and Turkey, 15001900, New York State University Press. ii Issawi, C. (1982), "Transformation of The Economic Position of The Millets in The 19 th Century." Braude, B., Lewis B., (ed) Christians and Jews in Ottoman Empire, Holmes & Meier Publişhers. iii Ökçün, Gündüz (1997), Osmanlı Sanayü 1913,1915 Yılları Sanayi Istatistiki, Ankara, SPK Yayınları. iv Ökçün, Gündüz (1997), Türkiye Iktisat Kongresi 1923 Izmir, Ankara, SPK Yayınları. Türkiye Iş Bankası Tarihi/ UyeurKocabaşoğlu/ Türkiye lf Bankası Kültür Yayınlart/ 2001/ 732 s. TİB slgortacılıktan gıdaya, cam sanaylinden ln$aat sektörüne, telekomünlkasyondan lojistik sektörüne kadar genls bir yelpazede faaliyet gösteren 64 Istlrak ve bağlı ortaklığı ve 5 mliyarşpiyasa değeriyle dev bir holding niteliğlndedir. ustte bir cekiliş ve banka genel kurulu, altta ise Turkıye 1$ Bankasının ilk Idare mecllsl. SAYFA 13 CUMHURİYET KİTAP SAYI 627