Katalog

Enver Paşa mn mektupları Enver Paşa'nın Özel Mektupları, ilgiyle okunan bir yapıt ŞENER ÖZTOP n tnan, yakın tarihimizin ve "îttilıat ve Terakki"rıin etkin insanı Enver Paşa'nın duygu yüklü mektuplarını gün ışığına çıkardı. 41 yıllık kısa bir ömrün scrüvcnli yaşamında mek tuplar Enver Paşa'nın cn öncmli tcsclli kaynağıdır. Enver Paşa, Naciye Sultan'a hemcn hemen her giin mektııp yazıyor. I latta öyle zaman geliyor ki, aynı giin hem gündüz, hcm dc gcce mcktup yazıyor. 30 Ekim 1913 tarihli mektubunda: "...Akşamki mcktuba darılmadınız değil mi?" diyor (s. 223) Enver Paşa içine kapalı, fazla konuşmayan, duygulannı açı ga vurmayan bir insandır. Fakat sürekli yazmaktan hoşlanan, yazarak duyğuları ru satırlara döker. Rahatlar... Naciye Sultan onun için en önemli bir varlık. Ona karşıduygusunu şöyle ifadccdcr:"... Pcncereleri kamçılayan yağmur kalbime bü yiik bir gam sokmaya çalışırken, bendeniz sizinle konuşmakla bunu gidermeye, mesut, mcsrurolmaya çahştım." (s. 234) Yer yer mektuplannı bir günlfik edasıyla yazmıştır: Orneğin, bir günün programını şöyle yazar: "...Kanvaltımı yedim. Otıırma odasına geçtım! Odaya giderken bütün niyâzım beni sizinle yalnız bırakmalanndan ibaretti." (s. 240) Bir başka mektubunda daşunlan yazar: "...Rüyamda sizi gördiim. Sabahleyin hem mahçup, hem de mesrur idim. Hemen giyinuim. Vaktin azıcık geçmesini bekliyordum. Otomobili beklemeden bir arabaya atlayarak daireye koştum." (s. 324) bir gönlün boşalmasını coşkıın bir ruh hayalının manzaralarını veriı. Naciye Sultan Enver Paşa'nın ruhsal durumunu şöyle anlalır: "Enver'i birçok ları scrt, haşin olarak tanımıştır. Fakat bence, dünyada onun kadar nıunis, yumuşak ve nazik bir insan düşünülemez. Ağzından hiçbir zaman, kimse için fena bir söz duymadım... "Naciye Sultan bu sözlerini her zaman ve her vesile ile tanıdıklarına tekrarlamıştır. Yıneeski günler den söz açarkcn, Enver Paşa'nın saray hayatındaki biraz da çocuksu uysallığını, çeşitli sahncleri ile anlatmı.stır." (4) Enver Paşa'nın 1922'de Orta Asya'da ölümünden sonra Naciye Sultan, paşanın kardeşi Kâmil Bey'le evlenecek ve bu evlilik, bir aile hayatının devamı bakımından hayırlı olacaktır (...). 29 yıl gurbette kalan NaciyeSultan'ın, bugurbet yıllarında ve Enver Paşa'yı düşünürken kendisinin, paşayı gereği gibi anlayıp anlayama dıgı ve bu bakımdan ona, bütün ruh ve duygu ölçiileri ile tam bir es olup olmadığı, hakkındaki nefis muraKabeleri, zaman zaman sultanı işgal edecektir. (5) Ismet Paşa, Enver Paşa'nın ruhsal çözümlemesini şöyle değerlendirir: "Görüştüğüm zaman fark ettim ki, çok konuşkan değildir. Konuşmalarının çekici bir özelligi yoktu. Az konıışurdu. Fakat konıışmalaretraflı, inandırıcıydı. Muhakkak ki çok cesurdu. I larbiye nazın olduğu zaman, yeni orduyu kurmak için, radikal tasfiyeci olarak, fevkalâde cesaretli hareket etti ve hareketleri başarılıoldu (...). "...kahramanlığını, cesaretini, gözü pekliğini tekrar belirtmcliyim. Büyük emeller gütmüştür. Mesela belki de Ti murlenk'i düşünmüştür." (6) Galip Vardar da anılarında Enver Paşa hakkında şu ilgi çekici tespiti yapar: "Ruhan çok ateşli, cesur ve atılgan oir insan olan Fnver Paşa, çok yakışıklı, çapkınlıkları için izinli gittiği o zamankı Selânik'i seçer. Yahudi mahallelerindevegençkızlar arasında kendine hayranlar toplardı." (7) Di>*er taraftan, Amcrikan Büyükclcisi Morgenthau hatıralannda "...Enver'i bizim nocalara (Robert Kolej'in hocaları) adam yiyen canavar gibi anlatmış olacaklar ki, onun, yarı utangaç, yarı munis, sevinçlı ve askerlere has asaleti ile şaşkına dönmüşlerdi..." diyecektir. (8) Enver Paşa hakkında Rııs gizli raportı da, şöyle vazıyordu: "para ile satın alınamayacak kadar vatanperver." (Sadece vatanseverlikle devlet kurtarılamıyordu. Bir savaş cehenncminin ortasında balıklama atlamış, ama başımızı yıkılış kayasına çarpmıştık. 1. Bardak çı'nın yorumu). Yine bu bağlamda Teşkilâtı Mahsusa Reisi Eşref Kuşçubaşı, Ccmal Kutay'la bir sohbet sırasında, Üç Pa An İnan yayına hazırladı y Enver Paşa'nın ruhsal portresi A şa'ların (F.nver Paşa, Talat Paşa, Cemal Paşa) biıbiıicriylc olan ilişkilerini, zıtlıklarını, mizaçlannı belirten genel birdeğer lendirmede Enver Paşa'yı veözelliklerini şöyleanlatır: "...F liçbirsiyasîemeliolma dığını rahatça söyleyebilirim. Başkumandan ve 1 larbiye Nazın olarak hizmeti nasıl telâkki ctmiş ise, Trablusgarp'da bir çadır içinde de aynı idi. 1 liçbir dünya ni metine iltifat etmemiştir. Bir genç kız kadar mahçuptu. Hayatımda onun kadar nazik ve terbıyeli bir insan görmcdim. Kalbinde kiıı ve merhametsizliğin yeri yoktu. Bütün huşuneti ve sertliği, hakiki bir disiplin adamı olmamasmdandı. (9) Sonuçta Enver Paşa'yı kısa ve net ola rak en iyi anlatan sözü Sülcyman Nazif söylemiştir: "Enver Paşa, maalesef Enver Bey'i katletmiştir." Yukarıda bu değerlendirmelerin ışığında Enver Paşa'nın lusa hayat çizgisınin profili incelendiğinde görülüyor ki, ihtirasının önünde idealist bir lider.. Yıldızının parladığı anlarda ba şarıları (Meşrutiyet'in tlanı, Trablusgarp, Edırne'nın alınışı) kısa zamanda bütün Osmanlı ülkesine yayılarak bir 'mit' haline gelmistir. () bir I lürriyet kahramanıdır. Ancak, örgütlcnme konusunda başarısızlığı onu yalnızlığa itecektir. Bir bakı ma olaylar kendi düşünce dünyasında şekillenmemış zaman, mekân ve şartlar tersine dönmüştür. Mektuplar onun tck sığınak'ı olmuş, sonun başlangıcun sanki sezergibi, sevinçlerini ve üzüntülerini Naciye Sullan'la paylaşmak isteyecektir. Mektupları bir "içdökme"dir. Ilayalleri, heyecanları, ülkülcri mektuplarında biçimlenır. Şimdi onun tutkulu dünyasının izlerini taşıyan, mazinin derinliğinde kalan ilgi çekici mektuplarından söz açmak ve örnekler vermek isteriz. ki Ş.Ö.) yaprakları sararmış çınarlar, uryan, zaif dallanyla kalbime hü/ün veri yor, Lifka doğru dalgalanarak giden san tepeler bu hüznü arttırıyordu. Ciayr i ilıti yârî bir surette şolöre geri tkinup \ lurriyetiebediyetepesine (1) giimesini söyle dim. (...) Nihayet şoförün mahirâne bir ma nevrasıyla otomobil abideyi muhıt demir parmaklığın kapısı dibinde duıdu. Kapının önünde toplanmış birçok şapkalı kadın, erkek beni süzüyor, birbiriııe zannı ma göre beni izâh ediyorlardı. tçcri gır dim, güneş bütün güzelliği Ue sanki t)irbirini müteakip şehit düşmüş birçok ar kadaşımın karanlık mezarlarını en derin köşelerine kadar göstermek için olanca parlaklıgı ile bana yardım ediyordu. Abidenin camlı kapısı önünde dur dum. Mâzînin az cok feci hatıratı zihnimi dolduruyorken, ellerimi kaldırıp bir tâtiha okııclum. Arkamda dııran yaverim de makine gibi beni taklit etmiş idi. Yalnız ikimizin de oldukça söylediğimiz "Amin"ler birbirine tcsadüf etmiş gibi başımı döniip, onun mevcudiyetinden haberdâr oldum. Daha dün memleketi icin ölmeye git miş, fakat nâili meram olmayarak dönmüş olan genç mülâzım gözleri dolu olarak, ne olur cenazem canlı vücudum yerine, döneydi de şimdi ben de sizin duanıza bu yerde nâil olsaydım dedi. Başımı çevirdim, dudaklanmı şıktım, yürüdüm taşın etrafında bir iki defa (lönüp yola diizülüyorkcn, Rumeli da^larında gece birbirimizin koluna dayanarak kayaları aştı ğımız arkadasım binbaşı Muhtar Bey ve cliğerleri hep nirer birer gözümün önün den geçiyor. Nihayette dört köşe sakalı ile, kııru çehresiyle karşıma dikilmış olan Şevket Paşa (I) azimperver gözlerini gözlerime dikmiş, bana büsbütün benliğimin fevkinde metânet, sükunct ilka ediyordu." (...) (10) "Enver"iniz (1) Açıklama/Gönderme: Hürriyeti Ebediye Tepesi'ndeki abideler 31 Mart'ta şchit düscnlerin yattığı, daha sonra Mahmut Şevket Paşa'nın da gömüldüöü yerdir. lalat Paşa ile Mithat Paşa'nın kemikleri de oraya nakledilmiştir. (Ş.O.) Mektup, uzun, dramatik ve taşkın dııyguların itadelerini taşır. Son satırlar yine E.P.'nın Şultan'ına olan sevgisi ile noıcta lanır. (Ş.Ö. Kalitratya 24 Mart 329 6Nisanl913 Ruhum; "...Edirne'nin sukutu hepimizi müteessir etti. Fakat kahramanca düşmanla dövüşe döviişe Edirne'nin düşmesi herhalde eskiden tasavvurcdildi£i gibi, kendi elimizle düşmana teslimden evlâdır... Böyle hiç olmazsa namusumuzu tamamlamış, ecdâduııızın kılınçla zaptettikleri bir ycri düşmana elimizle teslim etmemiş olduk. (...) (II) Enver Paşa, Naciye Sultan'a Edirne'nin Bulgarlar'dannasılkurtarıldığını23Tem muz 1913 tarihli mektubunda şöyle yazar: Scvgili Sultanım, tşteallahın inâyetiyle F.dirne'yedünsa bah girdim. Süvari livasıyle bir gece bir giin yürüyerek, tam 15 günlük yol katet tikten ve evvelsi gün hafif bir muharebeden sonra Bulgarlar Edirne'den, topları nı ve pek çok erzak, silah, cephane vs. bırakarak kaçtılar. 200'den fazla da esir aldık. Yalnız Müşir I'uat Paşa'nın oğlu en sevdiğim süvari yüzbaşısı Reşit Bey şehit oldu. Bütün muharebelerde 5 nefcrimizi şehit ve 34 neier de yaralımız vardır. Si ze hemen bir telgraf yazıyorıım, fakat bilmem vaktinde alacak mısınız? (...) (12) "Enver"iniz' C U M H U R İ Y E T KİTAP SAYI 4 3 5 I layatının şu veya bıı safhasını hatıra ve mektuplarında aksettirirken, sahneyi, olayları ve şartları süslemez. Oluşları ve olumsuzlukiarı, hatta kcndisindekalması daha doğru sayılabileeek dekoru ve atmosleriyle dc oldugu gibi nakleder. (2) Enver PaşaNaciye Sultan, Naciye SultanEnver Paşa, Enver Paşakardeşi Kâmil Bey, Kâmil BeyEnver Paşa mektuplarını içeren bu yapıt; özellikle Enver Paşa'nrn tutkulu dünyasını, Naciye Sultan'a karşı sevgisini, özlemini dile getirir. Baş ka bir deyişle, duygu ve düşüncclerinin gelgitleri arasuıda duygular depreşir, ruh burkuntuları, özlemler adeta mektuplarla canlanır. Mektuplar, Enver Paşa'nın sanki bclgcscl bir biyografisi nitcliğindcdir... Ş.S. Aydemir'in de vurguladığı gibi, "1 layatının tek kadınına, bütün özlemleri, bütün ihıirasları ile hitap eder. Bunlar da düşündürücü satırlardır. Pamir eteklerinin soğuk sağırlıöı, etrahndakilerin hali, ümıt ve ümitsizlik vc nihayet bu hava icinde eşine itiraf etmcktcn çekinmedig'i âlemeküskünlük! Evet, Enver'inküskünlügü de düşünülünce, onun son günlcri içimizde, bütün eserleri ve dramı ile can lanır." (3) Diöer taraftan Nariye Sultan da kaderine küskünlüğünü, uzun bekleyişin sıkıntısını şöyle dile getirir: "...lki sene îstanbul'da bir sene Berlin'de. Her an türlü üzüntüyle sensiz geçen günler. Artık biraz insanı düşüncrek nihayet vermck zamanı geldi zanncderim. Fakat çok rica ederim 'gel' diye benimle, bu hasta kalbimle eylenme. Eğer benim mevcudiyetim seni sıkmaz isc gel beni ve anneleri gibi senin başına azîm belâ olan bedbant çocııklarını al götiir." (...) Işte rub gurbetinde iki insanın ilgi çekici 'mektupları' sevinç ve actlarla dolu SAYFA 14 Duygu yükNi, tutkulu bir feısanm özel mektuplan: Enver Paşa'dan Naciye Sultan'a 8 Teşrîni sânî 329 21 Kasıml913 Naciyeci^im; "...Yolun tarateynindeki (iki tarafındaNaclye Sultan ve Enver Pa$a iSMayıs 1911de evlenlrler Ancak Enver paşa Beriln'de olduğu İçin blrblrlerlnl mektupla tebrlk ederler.