Katalog

Maarif Vckili Hasan Âli Yücel'in 25 Mayis 1939'da Ankara'da topladığı Birinci Türk Neşriyat Kongresi Yücel'in anlatımıyla, "Memleketin hcr yerinde basım ve yayin işlerinin resmi, hususi bütün alakalılarca likir ve emek katılarak ciddi surettc gözden geçirilmesi ve ana prensiplcrle devletçe ve fertçe takip edilecek usullerin tespit olunması düşünülerek" toplanmıştı. Ru kongrenin tutanakları neredcyse altmış yıl sonra Edebiyatçılar Derneği'nce yeniden yayimlandı. ALPAY KABACALI Edebiyatçılar Derneği'nden bir tıpkıbasım 1. Nespivat Kongresi B atfılan ilk sistemli çevirilcr nc zanıan başlar.1 Önce bu konu üzerintlc biraz duralım. III. Ahııift çagında, "Lalc Devri" olarak adlandırılan dönemde (1718 1730) Batı'vla ilişkiler başlatılırken bir çeviri kurulu da oluşturulnıuştu. 13u ilk resmi girişimin sonuç verdiği söylcnemez. Çünkü, bilim vc fcn konulan dışındaki çcvirilerde Doğu kaynaklı yapitlara ağırfık verilıyordu. Doğu'ya dönüş, Batı tekniğinc karşı gösterilen zorunlu ilginin bir tepkisı olarak değerlendirilmektedir. îlk Türk matbaasınm kurııcıılanndan Ibrahim Müteferrika'nın değerli bir ay dın, gerçek anlamda bir Aydınlanmacı olduğu bugiin daha iyi anlaşılmaktadır. 1729'da ilk ürününü vercn matbaasında bastığı az sayıda yayın, onun bclirlediği bir yayın prograrnı çerçevesinde dil, tarih, coğrafya, tabii bilimlcr, askcrlik ko nularındaki kitaplann seçildiğini ortaya koyar. Tarihçi I lammcr'in deyişiyle, "Seçilen ilk on kitap, Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan beri bir yandan tran'la, öte yandan Avrupa devletleriyle olan ilişkilerin tarihini inceleyerek kendini aydınlatma eğilıminde olduğunu gösterir." lbrahim Müteferrika'nın kalcminden çıkan dokuzuncu kitap, Usulü'lHikem fi Nizami'lUmem, özel önem taşır. Ahmet I lamdı Tannınar'a göre, "Bizdc Avrupalılaşma hareketinin beyannamesi addedilmesi lazım gelen" bir eserdir. Demokrasi sözcüğü ilk kez bu kitapta kullanıJır: lbrahim Mütefcrrika, kitabın başında Avrupa'daki yönetim hiçimlerini "monarkiya", "aristokrasiya" vc "demokrasiya" olarak üçe ayırır. Kiütür.egltfen,!! Sonraki dönemlcrde dc belirli bir yayın progranu izlenmediği, kitap seçiminde daha çok olaylardan vc zorunluklardan (en başta, askeri okullann gereksinimlerinden) yola çıkıldığı görülmcktedir. Çeviri hareketi söz konusu olunca, bununla bağlantılı üç sorundan söz et mck gerekir: Kültür, eğitim, dil. Konuyıı dağıtmamak için kısaca dil somnuna değinmekle yetineeeğim: Osmanlı'nın yazı diliyle konuşına dili arasındaki uçurum, 20. yüzyılda kapanmaya başlar. Yazı dilinin konuşma dıline yaklaşıp Türkçe sözcüklere ağırlık vererek yctkinleşebilmesi için Cumhuriyct sonrasındaki Yazı Dcvrimi'ni ve bunıı izleyen dilde özleşme çabalannı beklemek gerekir. Yazı Devrimi üzerinde başka bir bağlamda biraz sonra durmak üzere, dil sorunuyla çcviri harcketi ara sındaki bir ilişkiye dikkati çekmek istiyorum: Tanzimat öncesindeki ve sonrasındaki çeviriler yoluyla yabancı snzcüklcrin ve SAYFA 8 tcrimİLTİn yavaş ya vaş dilc* girmchi ya da ycni tcrimlcr iiıc tilmesi, dilin yalınlaşmasına, ağdalı "tcrkip"Icrın kınlmasına katkıda bu luııan etkcnlerdcn olrrnıştıır. Hatta, lin vcr Ziya Karal'a cöre, "ı : ransızc;a ya öncm vcrilnıcsi, bu dilin Arapça ycrinc bir ilim dili olarak alınması gibi bir tlii Hasan AII Yücei.ünlü romancıRe$at Nuri cuntekin ıie. şüncc ilc dcgil, tei'si ne, Türkçenin bir ilim dili haline getirÜlcs Vcnıe, Montephine gibi yazarların mesi için yapıbyordu." romanlarının forma forma yayımlanıp ilTan/imat sonrasına, Batı'dan ilk ya gi çckmcsi, yeni çevirılere yonclinmesini zınsal çcvirilerc geliyoruz. Lale Dcvsağlayan erkcnler arasındadır. ri'nin üzerindcn yüzyılı aşkın bir süre Kurtului} Savaşı sırasında Ankara Hiigcçmiş. Bu uzuıı dönem içerisindc Bakümeti (tam adıyla Türkiyc Büyük Miltı'nın yalnızca tckni^inc ilgi gösterilmiş, lct Mcclisi Hükümeti) Maarir Vekâlcaskcrlik eğitimi bilim ve fen kitapları ti'nc bağlı bir Tclif vc Tcrcüme Heyeti çcvrilirken Batı yazınıyla ilgilenilmcmiş kurulur. Hcyct, altmısı aşkın yayınının olması dikkati çekiyor. basılmasını sağlar. Bıınlar arasında pedagoji kitapları öncmJi bir topliima ulaşır. Bu, eğitime verilen onemin bir kanıtı ol İlk yazınsal çcvin, bilindi^i gibi, ^inadııg'u gibi, savaş yıllarında böyle bir kusi'nin Tercümei Manzume'sidır. îkinci rul oluşturulması da onem taşır. bahkısında, ilk kez 1859'da litografya ilc Cumhuriyet'tcn ionra, özelliklc basıldıgı kaydı var. Ama bu ilk baskıyı 1928'deki Yazı Devrimi'nin ardından, gören yok. Türkiye "Kültıır Dcvrimi" dcnilebilecek Tercümei Manzume'de Racine, Labir dönüşüm süreci içerisınc girdi. Klamartine, La I'ontainc, Gilbcrt vc Fencsiklerin ve çagdaş yapıtların çcvrilmesi lon'dan küçük parçaların Fransızcaları nin kültürel yönden taşıdığı anlam vc ile çcvirileri yer almaktadır. Aynı yıl Müönem, bu yapıtların sagTayacağı katkılar nif I'lfendi'nin (sonra Paşa) Aydınlanma çagı filozoflarından Fontenelle, Fenclon, artık bclirginleşmişti. Voltaırc'den çcvirdiöi diyaloglar MuhaKüttür ıteğlşM veratı Hikcmiye adıyla yayımlanır. YuBurada Yazı Devrimi'ne bir kez daha suf Kâınil Paşa'nın ccvirdifii Telemaque, deöinmek, anlatn ve önemini vurgula1862'dc Tercümei Telcmak adıyla bası mak istiyorum. Yüzyıllardır kullanılan hr. Aynı yıl Victor Hugo'nun SefilArap harflerinin bırakılıp Latin harflcriler'inin (I^cs Miserabiles) çevirisi Mağnc dayau abcce'ye eeçilmesinin görüdurîn Hikâyesi başlığıyla Ruznamei niirdeki gerekçesi, ' kolaylık"tır; niifuCeridei Havadis'tc tefrika edilmcyc sun tiimünün okıır yazar olmasrnı sağlabaşlanır. Çevirenin adı bclirtilmemiştir. maktır. Ayrıca, Türk dilini yabancı etkiÇcviriyi Münif Paşa'nın yaptığı sonralcrdcn kurtararak kendi benligine kauaıı aıılaşılır. 1864 Mart'mda Daniel Dc vuşturmak gibi bir amaçtan da söz edilefoe'nun vakanüvis Alımed Lutfi tarafınbilir. Bir de bunların ötcsindeki amaç dan Arapça'dan çevrilen Robinson Cruvar. Devrimin mimarlarından biri oldıı soe'sı (Hikâyei Robenson adıyla) yagunu kabul etmemiz gereken tsmet tnöyımlanır. nü'nün anlatımıyla, sııdur: "Tcsiri ve bü yük faydası, kültür değişmesini kolaylaş1869'da Recaizade Mahmud Ektırmasıdır. tstcr istcmcz Arap kültürün rem'in Silvio Pcllico'dan yaptığı çeviri den koptuk." Buıhan Belge'nin o dö(Le Mie Prigoni Hapistekı Hayatım) nemdeki anlatımıyla, "Gazi, yctişcn nesTerakki gazctcsindc, (ihateaubriand'ın lin hattı ric'atini (gcri dönüş yolunu) Atala'sının çevirisi Hakayikü'1Vakakesmiştir. Yetişen nesil, yapılmışın tcsiyi'de tamamlanmadan tefrika edilir. rinden kurtulacak, yapılanın ve yapılacaBunlan başka çcviriler izler... gın tesirinc girecektir.' Bu ilk çevirilcrin yayımlandığı 1860'lardan Cumhuriyet döncminc kaHcdcf, Batı kültürüdür. Bu kültürün dar geçen yaklaşık altmış yıllık süre içe yerlcşebilmesinin öncmli koşullarından risinde Batı'dan dilimize çevrilen yazınbiri dc Batı klasiklerinin dilimize kazansal yapıtlar topluca dcğerlendirildiğinde, dırılmasıdır. Ama, henüz sistemli ve dü şıı sonuçlara vanlır: zenli bir girişim yoktur. Bir yandan Milli Fğitim Bakanlığı, bir yandan da kimi Sistemli vc düzenli bir çeviri etkinliği özel yayınevleri Batı cdebiyatından çeviyoktur. Kitap seçimindc yazınsal değer rilcr yayımlamayı sürdürüyorlardı. Rcmdeğil, süriiklcyicilik ön plana gcçmekti'zi, Inkılap, Hilmi, Semih Lütfi kitabevdir. Kısaltma, özetleme yolıına sık sık gi lcrini anabiliriz. dilmektedir. Yanlış çcvirileıe, dilin oturmamış, olmasından dolayı anlasılması «1Ve çevirinin öncmi hcr geçen yıl biraz dukça güç çevirilcrc rastlanmaktadır. Judaha anlaşılmakta, ortaya konulmaktay dı. 1934'tc Ali Kemali'nin (Aksüt) Tercüme Hakkında Düşünceler ve Tatbikata Ait Bazı Nümuneler, 1935te Vlilmi Ziya Ulken'in Uyanış Devirlerinde Terciimenin Rolü başlıkh kiıaplannın ya yımlanması ve dönemin dcrgilerindc ycr alan birçok yazı bunun kanıtıdır. Maarif Vekili Hasan Âli Yücel'in 25 Mayıs 1939'da Ankara'da topladığı Bi rınci Türk Neşriyat Kongresı'nin ardında, yukarıda özetlcmeye çalıştıgıın tarih sel geçmiş vc ilcriye dönük atılımların beklentileri vardı. Aynca, yayın dünyası nın sorunlarınm görüşülüp tartışılması öngörülüyordtı. Zamanlama olarak, ka nımca, 1939'dan daha uygun bir tarih scçilcmczdi. Kongrc, Bakanın anlatuıııyla, "Mem lcketin hcr yerinde basım ve yayın işlerinin resmi, nıısıısi bütün alakalılarca lı kir vc emek katılarak cıddi surettc f;o/,den geçirilmesi vc ana prenMpIerle dcv letçc ve fertçe takip edilecek usullerin tespit olunması düşünülerek" toplan mıştı. Kongrede v<"di encümen (kurııl) oluş turııldu. Bunlardan biri dc " Tercümc İij leri Fncümeni"ydi. Bu cncümcn taralm dan hazırlanarak gencl kurulda kabul edilen raporda, çevirinin önemi vıırgıılandıktan sonra, çevrilmcsi gerekli göıü len klasik yapıtlar sıralanryor ve "1 lumanist kültiire ilişkin olanlara özellikle önem verilmcsi" isteniyordu. Raporda özel kuruluşlarca yaprmlan çevirilcrin niteliğini yükscltecek birtakım önerıler de de bulunulmaktaydı. Dikkati çckcıı bir başka öneri, çeviri işlerinin Bakanlık ça kurulacak "Tercümc Bürosu" cliyle düzenlenip yönetilmcsine ve bu büro ta rafından bir çeviri dergisi yayımlanmasına ilişkindi. Tercüme Bürosu'nun, oluş turulacak sözlüklerin malzemesini toplaması da istenmektcydi. Tercüme Bürosu, bu öneriler doğrultusıında kuruldu ve başına Nıırullah Ataç gctirildi. Büro iiyeliklerinc dc Bcdrettin Tıınccl, Saflet Pala (Korkut), Bn ver Ziya Karal seçildiler. Sonradan Sabahattin Eyuboğlıı büro başkaııı oldu; Or han Burian, Vedat Günyol, Azra F.rhat, lrfan Şahinbaş, Nurettin Sevin, Melahat Özgü, Mchmct Farasan, Lütfi Ay, Ziya lshan, Nusret Hızır, Servct Luncl, Suat Sinanofilu vb. bilim, kültür ve sanat insanları büro üyesi olarak görcv yaptılar. Büro, Neşriyat Kongresi sırasında düzenlenen listeyi de gözden geçirerek yayın programını belirledi ve ilk kitaplar 194 l'de yayimlandı. Flimde, klasiklerin yayınıyla ilgili şu rakamlar var: 1941 13 kitap, 1942 27 kitap, 1943 69 kitap, 1944 104 kitap, 1945 129 kitap, 1946 154 kitap. Toplam: 496 kitap. Bugüne kadar Milli Eğitim Bakanlığı'nca dokuz yüz dolayında klasik ya yımlandığını gözönüne alırsak, bunların yüzde 55'inin ilk 6 yılda, yüzde 45'inin sonraki yaklaşık 30 yıl içerisinde cıktığı sonucuna varınz. Bu da, Hasan Âli Yücel dönemindeki Çeviri Seferbcrliği'nin boyutunu ve amacına ulaştığını ortaya koyan somut bir göstcrgedir. tkincı Dünya Savaşı'nın seferberliği içerisindc yaşanırkcn, Çcviri Scferbertiği'nden hiç geri adım atılmamıştır. Tersinc, bu seferberliğe katkıda bulunanlar inançla vc coşkuyla işlerine sanlmışlardır. 1947'de "Kültür Devrimi'nin rayın dan çıkarılmaya çalışJdığı bir siyasal dö nem başlar. Hasan Âli Yücel de artık bakanlıktan ayrdmıştır... Bugün Türk toplumunun gcniş kesimi çağdaşlaşmadan yanaysa, bu olgunun temelindc "Çeviri Seferberliği" ac vardır. Bu, aynı zamanda günümüzc ve geleceğc yönelik dersler çıkarmamız gereken bir kültür atılımı sürccidir. • Birinci Türk Neşriyat Kongresi/ Edcbıyatçtlur Dcrnegt / 412 \ CUMHURİYET KİTAP SAYI 424 MasMerfeı yayın