Katalog

Cem Sultan'ın Cemşid ü Hurşid varlığı biliniyor fakat kitap bulunamıyordu. Müncvver Okur Meriç bu mesneviyi 1958 yılında Kütahya Vahid Paşa I lalk Kütüphanesi'nde buluyor. Mcsncvi'nin bir başka nüshası da 1972 yılında Ankara îlahiyat Fakültesi Kütüphanesi'nde Cahit Öztcüi tarahndan bulunuyor Elimizdeki kitap bu iki nüshadaki farkfılıkların karşılaştırılmasıyla oluşturulmuş. MÜNEWER OKUR MERİÇ atth Sultan Mehmed'in üçüncii ve cn küçük oğlu olan Şehzâde Cem (11. Safer 864/23 Aralık 1459) da Fdirne Sarayı'nda doğdu. Çocukluğu zenginlikler, güzelliklerle dolıı şaşaalı bir saray hayatının ihti<jamı icinde geçti. Os nıanlı üevleti'nde padişâh vc şchzâdelerin dcvlct idaresi dışında bir zanaatla ve ya şiirle uğraşmaları köklü bir gelencktir. Bu gelencğc ııygun olarak Cem 10 yaşına kauar Fdime Sarayı'nda eğitim gördii. Annesi Çiçck Hatun'dan Italyanca'yı, Rumca'yı okııyup ya/acak kadar guzel öğrcndi. Gayct onıırlu, vakur bir çocuk oldu. () dönenıde bir ılım merkezi olan Kastamonu'ya Sancak Bcyi olarak gönderildi. Oğrenimine burada devam ctti. Arapça'yı, Farsça'yı öğrendi. llk şiirlerini burada yazdı. Bilâhare Karaman Sancak Beyliği'ne getirildi. Bir sanat ve ilim merkezi olan Konya'da otıtrdu, babası cibi genış fikirli ıdi, onun gibi ilim adamlarırıı ve sanatkârları korudu. Sarayındaki yüksek rütbeli memurlarını bunlar arasından seçti. Ayrıea Rum vc Italyan danışmanları vardı. Satayı bir ilim akademisi gibi idi. Pek çok şiirini ve Cemşid ü I lurşid mesnevisıni (II. 883 I M. 1478) de Konya Sarayı'nda yazdı. Cem Sultan'ın Türkçe ve Farsça Divan'ı ile Fâlı Reyhânı Cem Sultan adlı kiiçük biı eserı ve Cemşid ü Hurşid adlı mesnevisi vardır. Fâlı Reyhân'ın ikinci rıüslniiji 1991 yılında tarafımızdan bıılıınııp Tarih vc Toplum dergisinde ilim âlemine tanıiılmışlır. Cem Sultan'ın (II. 883 / M. 1478) de Iranlı şair Sclmânı Savcci'nin aynı adlı eserinden esinlenerek yeniden yazdığı Cemşid ü Hurşid mesnevisi yüzyıllar boyunca nerede olduğu bilinmemekte ıdı. \ \. 996 / M. 1588) da istinsah cdilmiş olan nüshası, ilk defa 1958 yılında Kütahya Vahid Paşa Halk Kütüphane.si'nde tarafımızdan bulıınup Türk Dili dergisinde ilim âlemine tanıtıldı. Mesncvinin (11. 985 / M. 1577) istinsah edilmiş olan ikinci nüshası da 1972 yılında Cahit Öztelli taralından Ankara llahi yat Fakültesi Kütüphanesi'ndebulundu. tslâm Medeniyeti cdebiyallannda ve zin ve kaliyeye sadık kalınarak aynı konunıın dcğişik coğralyalarda ve değişik /a manlarda lekraı lanarak yeniden yazılması geleneğı vardır: Leylâ ile Mecnun mes nevisi ve pek cokları gibı Cemşid u I lıırşid mesnevisi deTıirk cdcbiyatında değişik yüzyıllarda dört ayrı şaırimiz tarafından yeniden kaleme almmıştır. Münevver Okur Meriç'ten Cem Sultan'ın yüzyıllar sonra bulunan kitabı Cemşid ü Hursid mesnevisi zengin musiki unsuru olan kafiyenin her (,eşiti bol örneklerle tesbit edildi. Böylece oluşan bu tnceleme bölümü, bir ilmî araştırma olmanın yanında; Cem Sultan'ın şairliği, hayal dolu tasvirleri, ince zarif mısralar içinde sağlam cümlelcrle örülü, duru güzel Türkçesi edebî kişiliği geniş bir biçimde incelendi. F (!em Sultan, (lemşid ü Hurşid mesnevisinde bütün klâsik konulu mesnevilerde olduğu gibi dînî konulu şiirlerle baslamıştır. (Tevhid, münacaat vb.) Bu bölüm, karşılaştırdığımız diğer üç mesnevilerdekinden daha özenlidir. Bunu Cem'in Kastamonu'da özenli bir din terbiyesi almış olmasına bağlıyoruz. Cem'in bütün şi irlcrine hakim olan tasavvuf duyşıısu, dînî şiirlerinidahacoşkıılu kılmıştır. Her klâsik mesnevide olduğu gibi bu mesnevinin başında da tevhid, münacat Cem Sultan ı zehirienmesin dlye ellerlyie besleyen Rodos Sövalyeierinı vb. nazım türleri gösteren bir XV yy mlnyatürü yer almaktadır Olayın özeti Çın Paılifahı Şâh Fağfur'un tck oğlu olan Cemşid, iyı yetişmış, hünerli, akıllı iri yapılı, sağlıklı, cömcrt, güzel bir gençtır, güzel kanuşur terbiyelı vc iyi huyludur. llarp hü nerlerını iyı hılır Bir vece rüyasında aydan güzclbir ktz görür ve nııa âşık olur (motif) ,%W>, oÇlumırı <,arc\iz bir denle diışlüg'nnü gorimcc ulhc\tmıı bıttun güıcl kızlanrıı loplnr, hnnhırın ara\ında rtıyadıi gortdvn guzclı bıdamazlar Çın ülkcsının Mıhrah adlı htlgc hı$ı\t vardır i.emyd dcrdını Nakkaş (resuım) Mıbrab'a açar Mıhrab Cemşid'in â^ıh olduğu hızın Rum (Anadolu) Padiiabı Kayscr'ın kızı l lurşıd olduğunu \(iyler, re<; nıım çızer C.emşıd âştk oldu£u hızın bu olduvuna inantr Mıhrab'ın öncüiüg'iindc bir hcrvanla yanlarına hymctlı taşlar, müccvhcrlcr, kııma\lar vc yolda onları tchlikclcrdcn koruyıuah bın adet dılavcr alırlar vc yolculuğfl başlarlar (motif) öztın bir yol aldıktan sonra gö'kte pcrılcrın ucu^tu ğu, \andal vc ud a^adaruıın araunda pcripadtşahının uı rayına gclırlcr (motif) Pcrı Padışahı l lurzad Cemşid'ın eüzel/tğınc vc konuşma'iindah.ı zerafctc âşıh olur, fakat Cemstd'ın âşhmı, yolctdug'un niyclını (iğrenınıc bu â^ktan vazgcçcr vc kardeş olurlar Pcrı Padı^aht \ lur zad yollarda uğrayacağı müskidlcrdcn C.cm^ıd'ı kortmıau ı<,ın ona iki cevher (motif) ve taçından üç tcl vcrır, (motif) dar da ka/dığı zaman onları yakmasını tavsıyc cdcr. Uzun sü rcrı bu yo/c uluklan sonra Cemsıd vc kafılcsı Scjıla adında bir daüa gclır Hurau ejdcrhaların hıtlınıdu&u ycrdır Ccın\ıd ıkı ba^lı cjdcrhayı öldürür (motif) Daha sonra yollan dcvlcrin olduğu ycrc gclir, Ccmyd kılıcı ile dcvı ycre çalar sonra hanccrı ile basırıı koparır (motif) Bu dağın ıçındc altı gtın gıtlıktcn sonra (motif) Rum sahıllerıne fazlalıkları sağlam nüshaya göre düzelti lerek yapılan taınirler, düzeltmcler dipnorta gösterilmck suretiyle 5374 beyitlik tenkitıi bir nüsha elde edılmıştır. Klâsik aşk konulu bütün mesnevilerde işlciımesi zarııri ortak ıııotiflerden, sözgelimi, rü ada görülen kıza âşık olmak, sevgiliyi ulmak iein uzak diyarlara gitmeic, av âlemleri dıizcnlenmesi, iki sevgilinin içki medisleri kurınaları, iki sevgilinin sık sık ayıılıp tekrar bulıışmaları vs. gibi. (xm Sultan'ın bu motilleri eserinde eksiksiz ve mükemmel islenmiş olduğunu göstermek için önce her bir motif, konusuna uygun birbaşlık altında açıklandı. Ayrıea da biırıin motifler daha önce hazırlanıp yayımlanmış olan mesnevilerdeki (*) motiflerle teker teker karşılaştınldı. Bütün şiir tahlillerinde olduğu gibi bu eserde de şiirlerin (yani 5374 beytin) iç ve dış yapısı detaylarıyla incelendi. MesnevideTiirk şiirinın başlangıeından beri c,ok l 1040 beyit tutan bu dînî bolümden son ra hikâye, bir roman teknığinde gıriş, gelişme ve sonııç bölümleriyle 5374 beyil içinde anlatılır. Cem Sultan Cemşid ü Hurşid mesnevisini günümüzden 520 yıl önce (II. 883 / M. 1478) yılında (15. yy ikinci yarısında) yazdı. Bu dönem Türkce'nin kendi ta rihi akışı içinde F.ski Anadolu Türkçesi'nden Osmanlıca'ya (klâsik yazı diline) geçiş dönemi olduöundan ('.emşid ü Hurşid mesnevisindc bu geçiş döneminin dil ve gramer özellikleriyle F.skıAnadolu Türkçesi'nden bol izler bulunmaktadır. Bütün bunların üniversitelerimizde I ürk Dili üzerinde çalışan genç ilim adamı ve araştırmacıların dıxkatini çekeceğine inanıyoruz. Mesnevi, Türkce'nin saglam ciimle yapısı içinde bir güzellik ve sadel ik taşınıaktadır. tnen c Işk oduna sen yakmağıl ten Beni gör kim dahı senden beterven' (2223) Öri turmışdı on zibâ karavaş Kamusı mah ru vü hub u dilkeş (2594) Cem Sultan, babasına ithaf ederek yazdığı bu mesnevisine koyduğu 61 adet muhtelif nazım türündeki şiirlerı Dî van'ındakilerinden çok defa sadedir. ("em Sultan'ın Avrupa'da, esarette, guıbette yazdığı gazellerinde temalar gurbet, hicran, gam ve pişmanlık duyguları hakım dir. (divanından) Fürkatte yâr vaslın anııp ağlayııp direm Kanı diyarumuz c"aceba n'oldu yaru muz Yaktı odlara bcni lürkat elümden ne Kclür Olmeden olmaz ise vuslat elümden ne gelür Kıldım diyârı yârı koyup ben gedâ se (er AJlâh ki nice müşgül imiîj bîrızâ seler (**) Dîvan'ında 18. yy'da Nedim'de, 17. şıd, iyiyctişmı) görgülü zarıf bir delikanlıdtr, Şadı ıse kaba bir delikanlıdtr I ler iki da mal namzcdı \essız bir rckahet ıçındcdırler Annc lifser ılc baba Kayser Şadı'yı tercıh etmeyıncc Küm ile Şam ara stnda harp çık.ar (motif) Cemşid Kayscr'ın ordusunun basına gcçcr Şam'a \aı>a\a gıder (motif) A slında ıkı ayrı şehzadenin bir padışah kızına aynı anda aşık olmasıdır (mo tıf) Cemşid zajerle diiner, Hnrşıd'lc etdcnmeyı hakedcr Kırk gtin kırk geıe düğün \<a pılır (motif) Bu muhtcşcm dug~ün sonrası Cemşid on yıl dır görmedığı vatanını ozlcr Va/anınıu baharları burnıın da tütmektedır I lazırlanan buyuk bir kajilc ile Cemşid Ilurşıd'ı yanına alarak Çın'e ddner Babası Fağ/ur halka adıl davranması vc idkesıne yenı katacag'ı toprak.ları adalclle idare ctmesı şartıyla ülke ıdarcsını Cemşıd'e bırakır l Iurşid ile bcraber mııllıı bir hayat yaşarlar* KİTAP SAYI 424 An duru bir Türkçe: MesnevininklâsfcşJlrzBvki Tarahmızdan ha/.ırlanın Ankara Ala türk Kültür Merkezi Başkanlığı tarafından Kasım 1997'de yayımlanınıs, olan Cemşid ü l Iurşid mesnevisi, klâsik konıılu bir aşk hikâyesidir. Mesnevi ilmî csaslara ııyularak birbirine bağlı iki ayrı çalışma ilehazırlanmıştır. I) Mcvcut ikiefyazma nüsha kelime kelime, harf harf karşı laştırılarak ıkı nıisha arasındaki yazı ve anlam tark.lilik.lari, vezin eksiklikJcri veya SAYFA 12 Cemşid ü Hurştfin Tanıtımı gclırlcr liurası hağlık bahçelık bir yerdir oradcı yaslı bir bılgc kıy olan ruhbanla karşılasırlar, ruhban ona hayatla kanaatkâr olmasını tavsıyc eder Rum'a varırlar. Mihrab'ın yardımıyla l lurşıd ile tanışır C.cmştd f lursıd'c cş siz hediyclcrlc vider. U da Cem şıd'e âşık olur. Cemştd Çin 'dcn Şckcr, Şeker naz, \lr guvansaz adlı üç carıycsinı de bcrabcrinde gctirmıştı. Bu üç güzel gcnç kız muhtelif müzik alctlcrı çalar, ^iirler okurlar, l lursıd'ın hazırladığt ıçkı meclıslcrindc. Bu cariyeler sazları ve snrlerıyle ıkı scvgılının meclıslcrine rcuk kalar lur I Inrş/d'ın annesi Efer, bu gızlt âlcmlcn dtıyar duymaz, kızını dayısı ve arkadaşlarıyla berahcr bir kaleyc hap.seder (motif) Ccmşıd dağlara dü şer, ayrılıktan (motif) mecnun olur Cıcne Nakkaş Mibrab'ın yardımı ile dağlardan kıtrtulur Hurşid'i kalcdcıı kur/a rır,(motif) Şam .Şehzâdesı $adı de Hurşid'c âşıkttr. Cem CUMHURİYET