Katalog

Kuramı ve uygulaması ile karikatiip ÜSTÜN ALSAÇ arikatür iiginç bir yaratı alanı. Insanlann, varlıkların, olayların, hatta dııygu vc düşüncelerin doğal olana ters düşen, olağanla çelişen, gülünç yanlarım yakalayıp bunları kimi zaman da yazıyla desteklemiş abartılı, biçemleştirilmiş (üsluplaştırılmış, stilize edilmiş), hatta hiçimbuzmaları (deforrnasyonlar) içeren çizimlerle bir gülmece anlatımına dönüştürme sanatı, sevilirliğinin yanı sıra etkili bir toplumsal eleştiri aracı olmasiyla da önem taşıvor. Çizgi roman da karikatüre yakın bir yaratı alanı. Dizi rcsimlerkullanarakbiröykü anlatıyor. lin öncmli özelliği yazıyı resnıin içine katarak her ikisini kaynaştırması. Bu ona tek resimden oluşan karikatürc göre daha rahat bir anlatım yakalama olanağı sağlıyor. Çizimlere dayanması, özellikle ifk döneminde gülmece ögcsinin ağır basması, iletim ortamı olarak aazete ve dergileri kullanması onun karikatürlc ortak yanlarım oluşturuyor, bu nedcnlc pck çok çizer hcr iki alanda da yapıt vermişler, veriyorlar. Günümüzde karikatür ve çizgi roman özellikJc gcnçler arasında giderek daha çok kullanılan bir anlatım biçiminc, hatta dışavurum aracına dönüşmüş durumda. Âğırlıklı olarak gülmece ögesinden yararlanmaları, kısa ve çarpıcı bir anlatım içermeleri, üretim vc tüketimlerinin görece kolay olması bunıın başlıca ncdenlcri arasında. Aına tiim sevilirlik veya yaygınlıklarına karşm her iki yaratı alanı ile ilgili kuramsal çalışmalar oldukça az. ()nların ne olduğunu, ne olmaları gercktiğiııi tartışan, tarihsel uelişmeleri konu alan yapıtların sayısı çok değil. Bu da onları belli bir kuramsal temelden, düşünsel içerikten yoksun kılan bir etken. Geçmişten günümüze... Son zamanlarda çıkmış ve konusu karikatür olan kitaplar var. Bunlar bu sanatın hem kuramsal yanına değiniyorlar hem de örneklerle ondaki gelişmelerin günümüzde ulaştığı aşamayı yansıtıyorlar. Böylece de bu alandaki boşluğu doldurmaj çalışıyorlar. de ilgilendiği anlaşılıyor. 1974'te rransa'da Caricatureet Societe adlı bir yapıtı yayımlaıv mış. Bu daha sonra, 1986'da,Ilctişimde Karikatür ve Toplum adıyla Türkçc olarak da yayımlanmış. Gene bu yıllarda Turgut Çeviker, I'erruh Doğan ve Tan Oral'ın katkılarıyla hazırladığı 18 fasiküllük 50 Yılın Dünya Karikatürü 19351985 adlı bir dergi ya da gazete eki de var. Yukarıdaki kitabı bu alandaki çalışmalarının son ürünü. Adından da anlaşıldığı gibi, çizgiyle gülmece sanatının tarihsel gelişimini anlatan bir çalışma. Bunu yaparken de çeşitli ülkelerin bu alandaki verimine değiniyor, çizerlerini tanıtıyor. Kitabın sunuş yazısını Ferruh Doğan vazmış. Bunu karikatürün ne olduğunu, başka başka ülkelerde ne gibi adlarla anıldığını anlatan bir girişbölümü izliyor. Bunun arkasından da "tarih önccsi çafilarda" başlığını taşıyan ilk ana bölüm ile karikatürün tarihsel gelişmesini anlatan bölümlergeliyor. Bugelişme 17. yy başlarınakadar zaman zaman dönemler, zaman zaman da karikatüre yakın yapıtları bulunan ünlü ressamlar aracılığıyla anlatılıyor, Rembrandt ile de sona eriyor. Kitabın bundan sonraki bölümleri ülkelere göre gelişmeleri iletiyor, her birinde nasıl bir yol tutulduğu anlatılıyor. Ulkeler önemlerine, yani karikatür sanatına yapmış oldukları katkının yoğunluğuna göre değişen alt bölümlere de ayrılmış. Ayrıca bel li başlı sanatçıları da tanıtılıyor. Kitabın XXXlV'üncü son bölümü ise "Türkiye'de Karikatür" başlığını taşıyor. Türk karikatüründeki gelişmeler burada on iki alt bölüm altında anlatılıyor. Yapıt dipnotları vc bir kaynakça ile bitiyor. ()nce bir noktayı çok açıkça belirtmek gerekiyor: Bu çalışma gerçekten büyükbir araştırma ve çalışma ürünü. Yazarının oldukça geniş ol duğu anlaşılan biJgi ve belge dağarcığının bir yansıması. Kendi alanında da önemli bir boşluğu dolduracak niteliktc. Oyle kendi içimize kapalı bir durumdayız ki, çoğu kez en yakın çevremizde bilc nelerin olııp bittiğini bilmiyoruz, gelişmeleri izleyemiyoruz. Topuz böyle bir ortamda Bangladcş ya da Yeni Zelanda'daki karikatürlerle, çizerlerlc kim ilgilenir dememiş, onlara varıncaya kadar kapsamlı bir derlc an meyi gerçekleştirmiş. Bu kutlanacak bir yakla K Üştte. Françols Desprezln Rabeiais'ln carip Rüyalar Yapıtı lcin yaptığı gravürlerden, altta İse Almanyada xvi. yydan kalma bir Luther karikatürü. Son zamanlarda çıkmış ve konusu karikatür olan kitaplar var. Bunlar bu sanarın hem kuramsal yanına değiniyorlar hem de örncklcrlc ondaki gelişmelerin günümüzde ulaştığı aşamayı yansıtıyorlar. Böylece de bu alandaki boşluğu cloldurmaya çalışıyorlar. Aşağıda birine biraz daha ağırlık vererek bu kitaplara değinmek istiyorum. Jlk kitap 1 lıl/ı Topuz tarafından yazılmış olan Başlangıcından Bugiine Dünya Karikatürü adlıkitan. Arkasındaki tanıtmaya yazısı onun ".. kendi alanında ülkcmizde yayımlanan ilk kitap.." olduğunu belirtiyor. Bu doğru, daha önce böyle bir çalışma yapılmamış. I îıfzı Topuz hukuk eğitimi gördükren sonra gazeteciliğe başlamış, Fransa'da bu alanda doktora yapmış. Yüksek öğrcnim kurumlannda dersler vermiş, çeşitli ülkelerde scminerler düzenlemiş, projelcr oluşturmuş. Yayımlanan yapıtlarından oldukça geniş bir ilgi alanı olduğu görülüyor. Bunların arasında basın tarihi, iletişim, hoşgörü, gazetecilerin hak ve so rıınıluluğu gibi konular var. Karikatürle SAYFA 10 Karikatürdeki gellşmeler FTTH şım. Yapıtın yalnız emek verilerek değil aynı zamanda sevgiyle de hazırlandığı anlaşılıyor, içinde yer alan çok sayıdaki örneklerin seçilmesi bilc başlı başına ağır bir iş. Yayınevi de onun elden geldiğince iyi ve güzel olması için çalışmış. Nitelikli bir kâğıtla, özenli bir baskıyla göze deseslenen bir kitap oluşturmuş. Orneklerin bir bölümünün renkli olarak basılmasının maliyete getireccği yüke karşı çıkmamış. Bunlar kitabın olumlu yanları. Buna karşılık kimi eksiklikleri var ki, insana onlar da olmasaymış gerçekten dört dörtlük bir yapıt olacakmış dedirtiyor. Bunun böyle olması doğal, böylcsine kapsamlı bir yapıtta kimi eksikliklerin, aksaklıkların bulunması kaçmılmaz bir durum. Bunlara değinmek isteyişimin nedeni yapıtı küçültmeye çalışmak değil, okuyucularla dana ilerde bu konularda çalışacakları uyarmak. Karikatür sanatının kuramsal yanına değinen yapıtlarazdemiş tirn, eleştiri cle bunların içindc. Bir yaratı alanına yönelik sağlıklı bir eleştiri ortamının olmayışı da onun eksikliklerinden biri. Başlangıcından Bugüne Dünya bu sanatın gelişmesini çok cski çağlardan başlatıyor, ama biçimbozmalar, abartılı anlaBelçlka h Kartkatürlst tımlar içeren Lucanın bircalısması. bu örnekleri karikatür olarak nitclendirmek kolay değil. Bunların gülmece ama cıyla oluşturulup oluşturulmadığını, öyle ise bu gülmecenin niteliğinin ne olduğunu bilemiyoruz. Pek çok olguda olduğu gibi karikatürün gelişmesini de eski çağlara dayamak olası, ama günümüz karikatürünün bunların bir sonucu olduğunu söylemek zor. Kuşkusuz daha geniş bir bakış açısıyla böyle bir yaklaşım benimsencbilir, ama bu kez degenel gelişmenin neden yalnız Batı resim sanatı ve sanatçılarıyla sınırlı kaldığını, neden bunun da Rembrandt ile sona erdiğini anlamak ko lay olmuyor. Hğer söz konusu olan dün ya karikatürü ise, ölcki köklü resim gelencklerine dc değinmek gerckmez mir' Uzakdoğu resim sanatı da en az Batı resim sanatı kadar biçimbozma ve abartmadan yararlanmış, onu bir anlatım aracı olarak kullanmış, hatta bunlara bilinçli bir biçimde gülmece öğesi yüklediği cle olmuş. Nitckim kiiabın Türk karikatürünü konu alan bölümü minyatürlere, Karagöz figürlerine göndermeler yapıyor. Daha iJeriki dönemferde, özellikle de çağdaş ressamlar arasında karikatüre yakın yapıtlar veren sanatçılar yok mu? Bütün bunlar günümüzün çizgiyle gülmece sanatını ne ölçüye kadar etkiliyorlar? Oysa karikatürün kendinc özgü iiginç birgelişmesi var. Cîünümüzeen yakın ilk örnekkrinc Rönesans dönemi Italya'sında rastlanıyor. Adı da zaten itaJyanca caricaresözcüğünden geliyor, anlamı, "yüklemek." Ressamlar yapacakları resimlcr için eskizlcr, taslaklar hazırlıyorlar. Bunun için de bunları ellerinden geldiğince dolduruyorlar, yüklüyorlar. Anlasılıyor ki, bu çalışmalarda kişi ya da nesnelerin gülünç yanlarım vurgufayan, abartılı çizimler de oluşturmuşlar. ilk karikatürlcr bir biçimde çarpıtılmış insan figürlerini, yüzlerini gösteriyor. Caricare sözcüğü de zamanla caricature biçimine dönüşerek insanda gülme duygusu uyandıran abartılı çizimler için kulıanılır olmuş. Kimi sanatçılar aracılığıyla bu uygulama Italya'dan l'ransa'ya ve öteki ülkelere geçmiş. Ama bu ilk dönem çizgileri belli kişiler arasında kalmış, yaygınlık kazanmamışlar. Karikatürün daha geniş izleyici kitlelerine ulaşabilmesi, onun çok sayıda üretümcsine bağlı olmuş. Bunun ilk örneklerine ise lngiltere'de raslanıyor. 18. yy'ın ortalarında ressam ve kazıresimci (gravürcü) William Hogarth resimlerınde abartılı insan tiplcri yaratıyor, bunun la da cağının toplumsal yaşamına eleştirel bir bakış getiren konular işliyor. Yapıtlarının bcğeni kazanması üzerine onlaıın kazıresim kopyalarını hazırlayıp satıyor. Başka bir deyişle, onları çoğaltıyor. ()nun bu davranışı öylesine tutulmuş ki, ona öykünen başkaları da çıkıyor, hatta doğrudan Hogarth 'ın yapıtlarını kopya edenler türüyor. Başkalarının kendi yaratılarından para kazanmasına kızan bu sanatçı da, kendi adıyla anılan ilk telif hakları yasasının çıkarılmasını sağlayarak bunu bir ölçüye kadar engellemeye çalışmış. Karikatürün önemli bir anlatım aracına dönüşmesi ise onun orlam olarak gazete ve dergileri kullanmasıyla başlıyor. K İ T A P S A YI 3 9 9 Abartılı çizimler Karikatürü C U M H U R İ Y E T