Katalog

Başarısız bir dönemi yansıtan başardı bir kitap Mühendishane'nin ilk elli luk vc mahzuılar'ın ortadan kaldırılması, "kısa zamanda tek tip, standart ve hatasız eserin çok sayıda olmak üzere basımı esas alınmaktaydı." Ancak... Matbaanın 27 yıllık (17971824) verimine bakalım: Bu dönemde 66 kitap basılmıştır. "Bunların içindcn önce, kitap özelliği taşımayan ve 2 bibliyografik künye halindc yer alan 'Propaganda broşürleri'ni hariç tutmak icab eder ki, bu takdirde basılan cscr sayısı 64 parçaya düşer. Bunların içirıde, 4 bibliyografik künycde 4 parça eser III. Sclim devrimde (17971807) vc 5 bibliyografik künycde 10 parça cscr II. Mahmud (18081824) dcvrinde olmak üzere, toplanı 9 bibliyografik künycdeki 14 parça eserin, ikinci ve dolayısıyla diğcr baskıları yapılmıştır. Bunların da düşülmesi neticesinde 17971824 arası bibliyografik künye itibariyle yalnızca 50 parça eserin basılmış old\ıöu görülür. Bu 50 parça eser konulan itibariyle gcnel olarak şöylc bir tasnile tabi tutulabilmcktcdir: Su 1, Gümrük Tarifesi 1, Tarih 1, Hac Scyahati 1, Tıb 1, Bibliyogratya 1, AtlasCoğrafya 1, Nizamı Cedid'i tanıtan 2, Propaganda Brosürleri 2, Cedvcl 2, Fctva Külliyatı 1, Mantık 3, Kelam 1, Astronomi 1, Fenni I Iarb 2, Hendese 7, Din 14, Dil 13, Lııgat 11. Bu durumda çcşitli konulanyla din (15 parça), Fenni Harb ve Lağım'ı da ilave edecek olursak Hendese (9 parça) ve Arança ile ilgili dil konularını (13 parça) ele alan eserlerin lugatlar ile (11 parça) beraber toplanmasıyla, dil ve lugatlar'dan (toplam 24 parça) olu^an üç ana grubun, basılan eserler içinde en önemli yeri işgal ettiği görülür. Kğer basılan eserler, gözetilcn belirli bir ihtiyacı ve eğitim hedetinı beliıicmekteysc, bu durumda işletmeye açılan Matbaa'nın teknik eğitim yanında din ve özellikle dinî eğitimin dili olan Arapça'ya özel bir ilgi göstcrdiğini ve buna yardımcı ol Çalışmanın tck yadırgatıcı yönü Beydilli'nin dili, dil tutumudur: Artık kullanılmayan Osmanlıca sözcüklerle yalın Türkçe'yi içiçe kullanan (tedricen, hâsıl, küı.liyetli, hâvi tanımlama, kısıtlama, basım, değinmc, aynı sözcüğün Osmanlıcası ilc Türkçesini birliktc kullanmaktan kaçınmayan bu "liberal" tutum yadırgatıcı. ALPAY KABACALI mak amacıyla bolca lugat basıldığını (11 parça) söylemek yanlış olma/.. Bu tabloya görc Mühendishane Matbaası'nda 50 bibliyografik künyedeki eserler içinde leknik cğitime ccvap verenlcrin sayısı ancak 9 parçayı bLilmaktadır ki, böylecc teknik eğitimi hetlef alan cserlerin, gcrck tclil ve gercksc tercümc edilmis olsun, istc nildiği miktarda ve çeşniliktc basılmış olarak hazır olmadığı gcrçcği bir defa daha gözler öniine serilmektedir." C)tc yandan, Beydilli'nin belgelere dayana rak ortaya koyduğu üzere, sözü geçen kitapların tirajları da cok düijüktür vc bunlara yıllarca alıcı çıkmamaktadır. Bcydilli'nin anlatımıyla, "Ulemanın diyanetine hitab etmcyi ve devlctin yenilcnmesi ve yeniden yapılanması için, bu grubun desteğinin sağlanmasmı elzem görcn sivascti, basılan kitapların genelde dinî konulu olması hususuyla lİa ayrıca teyid bulmakt.ıdır." Bütün bunlard.ın çıkarılacak sonuç, kanımca^ sudur: Osmanlı, Batı'nın teknik alandakı ycniliklerini alarak içinde buluntluğu çıkmazdan kurtulabileceğini sandı. ^^atta, ycnilikçilerle gclenekçiler çatıştılar da(*)... Ne var ki, iki kanat da, temel dönüşümü sağlayacak laik düş,üncenin uzağındaydı. Matbaa vc yayın sayısının arttığı, teknik alandaki gelişmclcrin ucundan kıyısmdan tutııl duğu sonraki dönemlcrde de düijünscl temel değişmedı ve Osmanlı Devletı bilincn son'una doğru hızla ilerledi... (*) II. Mahmud'dan sonra Abdülmecid tahta çıkar, 1839'da Tanzimat ilan edilir. tlki 184()'ta, ikincisi 1851'dc olmak üzere, Osmanlı Ceza Kanunnamcleri düzenlcnir. Bunların yetersiz kalması üzerıne, 1858'de Avrupa yasaları örnck alınarak yeni Kanunı Ccza hazırlanır. Bunun en önemli özclliği, hükümdarın elinden, yargı kararı olmadan "kısas" ve siyaseten idam" cezaları verme yetkisinin alınmasıdır. Kanunda, padişahı ve bireyleri koruyan maddcler de bulunmaktadır. Işte böyle bir dönemde, 1257/1859'da dcvlet matbaası Takvimhanei Amirc'de basılan kitap: Terciimei Siyasetname. Şeriatı savunan, "siyaseten katl" gibı kurumlara ycı veren bir gelenekçi yayın! • Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane, Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi (17761826)/ Konal BcyJilli/ Eren Yayıncılık/ Biivük Boy 5 50 s Yenilikçi gelenekçllerin çatışması T ürk Kitap Tarihi ad 1 çalışma 1 mın 6 Ekim 1986 günlü önsöziindc, yani on yıl önce dile ge tirdiğim yakınmalar ve benze rleri... Bu kez IIJ Kdebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Kemal Bcydilli yakmıyor: "...Konıınıın istihıdc edilecek mcvcud literatürünün bulunmamasınm ar/ ettiği zorluklar yanında arsjv ve kütüphanelerimizde çalışanlara ve araştırıcılara, başta çalısmu vc araştırma vc fotokopi vcya ınikrofilm alma i/ni olmak üzerc çıkartılan çe^itli zorluklar, bu uzıın mcsaının sabırla göğüslenilen sıkletini artırıcı etkenleri olmuştur. (...) Universitelerin okullaştığı, bu okullaş.manın ise vardiyalaştırıldığı ve bunun da bir marilct sayıldığı, ünivcrsitc ve ilim telakkisinin kalmadığı, akademik çalışmalardaki standartın tamamen düştüğü (...) günümüz akademik dünyanıızda, mensup oldukları mücsseselerdeki eğitim laaliyetleri yanında her şeye rağmen ilmi ctkinliklcrini sürdürmeye kalkışanların önlerine çıkarılan zorlukların, bir an evvel giderilmesi ve ilmi mesaisine fedakârlıkla devam edenlcrin tefrik ve taltifi, 'marifet ilti fata tabidir' düsturunun işaret ettiği anlam doğrultusunda beklenmcktedir." Anlaşılan, daha çok bekleyeceğiz... Sözü geçen çalış,mamda "Mühcndishane Matbaasf'na ayırdığım bölümü yazarken, arşiv belgelerine ulaşma olanağım yoktu. Daha önce konu bağımsız olarak clc alınmadığından, değişik kaynaklardaki bilgı kınntılarını bir araya getirmeye ve bu matbaada basılan kitapları araştırmaya drişjnıştim. Kemai Beydilll lama, basım, değinme, s. I 37), aynı sözcüğün Osmanlıcası ilc Türkçesini birliktc kullanmaktan kaçınmayan (seneyıl, s. 137) bu "libc ral" tutum yadırgatıcıdır. Çalışmanm gozler önunc serdiği tarihsel olgular, geı çeklikler, sonuçlar üzerindc biraz duralım: "lstanbul Teknik Ünivcrsitesi ve Kara Harb Okulu'nun başlangıç kurumu olan" Mühendishane (Mühendishanei Berrîi Hümayun) iki yüzyıl önce, 1776'da açılır. Kısaca belirtilirse, amaç, başlangıçta Batılı anlamda öğretim vermck, bu yolla ordunun vc donanmanın gereksinimi olan mühendislcri yctiştirmcktir. "Nizamı Ccdid" genel tanımlaması altında girişilen 'yeniienme' ve 'yeniden yapılanma' ctkinliklcri giderek imparatorluğun gelcccği açısından büyük önem taşır; 111. Selim dönemi 'yenileşme'si II. Mahmud dönemi 'yeniden yapılanma'sıyla sürcr. Söz konusıı oğretım kurumu ile kütüphanesi vc matbaası, bu bağlamda dcğerlendirilmelidir. Ne var ki, "Olusturulan kütüphanedeki kitap mevcudunun azI1 ğı yanında teknik cscrlcrin de yetersizliği, mühcndislik bilimı nin vc mücssesesinin geliijmcsindc görülcn duraklamalarla birliktc ele alındığında, teknik cğititTiin arzu cdilcn yeterli düzeye crişeme diğini gözletnek nıiinıkiin olur." Çalışmamn sonuçları Şimdi, Kemal Bcydilli'nın arşiv belgelerine dayanan anüjtırması clinıizde dir ve yalnız Mühendishane Matbaası ü/.erine değil, " Mühcndishane"yle (Mühendishanei Berrîi Hümayun) ve kütüphanesiylc ilgili çok önemli bilgi ve belgeleri ortaya koyması yönünden önem taijimaktaclır. Bcydilli, elde ettiği yü/lcrcc belgeyi tam oir bilim adamı titizliği ve ö/eniyle bölümlcvip işlcvcrek, konııya ili^kin yardımci kaynakları da gözden kaçırmayarak, belge ve kitap lotokopilerine, gerekli gördüğü başka görsel ögclere ycr vererek, görkcıııli bir bilimsel çalışma ortaya koymuştur. Bu ealışmanın, kolay kolay aijilamayacaöı ve konunun en yetkin yanıtı olarak nemen her zaman önemli bir başvuru kitabı değeri taşıyacağı açıktır. Çahşmanın tek yadırgatıcı yönü Bey dilli'nin dili, dil tutumudur: Artık kullanılmavan ()smanlıca sözcüklerle yalın Türkçe'yi icicc kullanan (tedricen, hâsıl, külliyetli, hâvi tanımlama, kısıtSAYFA 6 Bilimsel bir çalışma Mühendishane'de matbaa kurulması (1797) ise, "bu okulda yetişecek olan öğrencilerin (...) hendese ve hcsaba dair bazı Türkçe kitap, risalc ve ccdvellerin temin cdilmesi gerekçesine dayandırılnıakta ve özellikle, haritalı vc cedvclli vc şekilli olan kitapların cllc Haskövde 1795te eğltime baslayan Muhendishânei Berrî Hümayün'un deniz cepesinden görunusu (Kltaptan bir çoğaltılmasındaki zor göruntu) • CUMHURİYET KİTAP SAYI 342