Katalog

"Tarih ve Tin" olağanüstü bir kitap, ama aynı zamanda zor, ya cla arka kapak yazısında belirtildiği gibi "zorlu" bir kitap. Zorlıığu, içeriğinin yogunluğundan ya da üslubunun çetrefilliğinden ileri gelmiyor. Zorluk, kitabın okurun önündc açtığı "yol"da. Kovel, "tinselliğe giden kapıyı açan, herhangi bir yanıt değil, sorgulamanın kendisidir" diyor. Siz bundan daha zorlu bir çaba biliyor musunuz? FATMAGÜL BERKTAY Tinsellifiin labîrentlerinde... konusu kopuşlar tahakküm ilişki sindc, a^maliir isc özgürleşmcde ortaya çıkar. ()rneğin işçiler ü^crindcki tahakküm, sınıf Iarjn kopuşuııu ortaya çıkarmış vc işçi harekctinin koşullarını hazırlamıştır. Krkegin kadın üzcrindeki tahakkümü cinsiyctlcrin kopuşuna vc kadın harckctlcrinin do ğuşuna yol açan bir cinscl savaşa zcmin hazırlamıştır. Beyazların siyahlar üzerindeki tahakkümü ırkçılığın getirdiği kopuşlara, uluslar üzerindeki tahakküm ise bir diğer ırkçılıgı ve ıılasal kurtuluş mücadelelcrini doğurmuştur. Son olarak da, doğa üzerindeki tahakküm çevre krizini dogurmuştur. Söz konusu diyalcktiklcr kendi zamanları içinde birbirine kanşır, alçala yüksele akıp giderkcn, durmaksızın her birc yin yaşamına da girerler. 8ağa tinselllkler sorunu Bu neılcnlc tmsellıgi, t.ıhakküm ve sömürüyc karşı mücadelcdeki rolü açısından cle almak gcrckir. Ancak, Kovel'in de belirttiöi cibi, tinscl olan ilc iyi olan arasında basit bir eşitlik kurulamaz; nitekim, Nazizm de toplumu tlönüştürürken belirli tinsel ö/.lemlerle yola çıkmıştı. Kovel "sağcı tinselükler" sorununu; felsefesini, "Hıristiyanlık çağından bcri Batı metafiziğine egemen olmuş maddcsclliktcn uzaklaştırılmış vc dıırağan 'varlık' kavramından kurtulma çabası" olarak nitelendirdi£i 1 lcideggcr bağlamıııda irdcler vc I Icidcggcr'in, tinsellik kavramını canlandırmak istcyen hcrkcs için çok öncmli bir güçlüğü gö/.ler önüne serdiğini belirtir. Burada sorun, "tinscl imkanlan kaps.ıyacak kadar radikal olan, ancak bi/.i laşızme değil de kurtuluş yöıninc doğru çcvircn bir varlık kavramının" gcliştirilip gcliştirilemcycccğidir. (s. 53) Tin'in, I Icuicgger için "nazileştirilmiş bir tin olduğunu" savıınan bir yazar açısından canalıcı bir sorıındur, bu. Ancak Kovel'c göre, I lcidegger, zamanında Almanya'yı etkilcyen dchşctli krizle başa çıkma çabası içinde Nazizmi bir krizdcn çıkıs yolu olarak görmck zorunda dcğildi. Nitekim, öğrcncilerindcn 1 lerbert Marcusc, aynı durumda bütünüylc karsıt bir görüşü bcnimseyebilmişti. Dolayısıyla, örncğin faşizmin tinsclliği durumunda, tinsclliğin kendisinin yanlış va.da kötü olduöunu söylcyip onu bir lccnura atmak doğru değildir. (s. 52 vc 13) Kovel, modcrn gclcnekte tinin bastırılmasının yanlış olduğunu düşünür, ancak buradan modernliğin kötü olduğu sonucuna varmaz. Tcrsine, kitabında geliştirdiği özgürleşmc, cleştiri, bilime saygı, bcdcnin mutluluğu gibi dcğcrlcrin modern nitclikli değerler olduğunu belirtir: "Tarih ve Tin, sadece, bunları gözctcn tinsclliğin rasyonel bir temeli bulunduğunu ilcri sürüyor" (s. 14) Burada önemli bir nokta, yazarın din ve tinsellik arasında yaptığı ayrımdır. Din, bir yandan "tinselliğin büründüğü başlıca görünümdür" ama öte yandan tinin kurumsallaşmasıdır; "buysa tam bir tinselliğin gerçekleşmemesi demektiı". Dinsel olsun ya da olmasın tinselliğin niteliği, sınırlanmışlığı gcrçeğine değil, geliştirdiği somut toplumsal iliskilcre bağlıdır. Tin kavramı böylecc uinden koparıldığı zaman, Kovcl'e göre, varoluşun hcr alanında tinsel olanaklar ortaya çıkar: (^inscllikte, politikada, gündclik yaşamın mütevazı etkinliklerinde... Tinsellik sorununu dindışı bir çerçevede geliştirmc projesinin bir gereği olarak, kitap, kurumlaşmış dinlerin güçlü bir eleştirisini sunuyor. Ancak, Hegel'in başlatıp Marx, Nict/schc, l'rcud, Kall<a vc Hcidegger'in çeşitli bicimlcrde sürdürdükleri bir arayışm dcvamı olarak sunulan bu (irojenin elcştiri hedeti elbettc kurumlaşmış dinlerden ibaret olamazdı. "Motlcnıliği geleneksel tinselliğin yok olacağı bir biçimdc yaratan vc 1 in in c n bü yük u/.laşmaz karşırı" olan kapitalizm vc onunla birlikte Kartezyen fclsefe vc araçsal rasyonellik dc, tıpkı sikanaliz gibi, ıı ctkili eleştiriden paylarını alıyorlar. Marx'ın kartezyenllglne eteştiPi K o \ c 1, " s a h i p olmanın dünyası" olarak tanımladıi\\ kapita 1 izmin "olmanın dünyasTnı dışladığını savunur. Kapitalizmdc "sahip olma", "olma"nın cfendisidir. "Scy lcre sahip oîma nrzusıı, öteki'nin lanınmamasının vc varlıktan kopuşun kesin işarctlcridir. Ve kapitalızmin böylesi bir ontolojik tanımı eğer ckonomizmin sınırları aşılacaksa ckonomipolitiğin zorunlu bir tamamlayıcısıdır: Marksizm tüm toplumsal var olma formlarına, insanların birbirlcrim sevme vc birbirlcrinden ncfret etme tarzlarına, cbcvcynlcrin çocuklaıia bir liktc olma tarzlarına, insanların çalışma tarzları kadar cğlcntne vc kültürıi kur ma tarzlarına, bcndcncyiminin kurıılma tarzlarına ve zorunlu olarak, bcndeneyiminin tindc aşılma tarzlarına hitap ctmezsc başka nasıl ckonominin dar bir ycniden yapılandırılmasının ılayattığı sınırlardan kurtulabilir? Bu bakımdan, tinsel dönüşüm, var olmanın tüm veçhelerinin yeni bir gelisme clıırumuyla bütünleşmesidir. Olmanın, sahip olmadan kurtulması... dayanışma ve yabancılaşmamış ctııck içindc kapitalist bencillik vc mülkıyct hırsmdan özgürleşmetlir. Dolayısıyla, tinsel dönüşüm ve sosyalist dönüşüm temelde birdir. (5; abç) Burada, Marksizmin varolan pratik deneyimlerindcn ve ckonomist yorumlanndan çok farklı ama özgürleşmc vaadi açısından çok daha tutarlı bir yorumunun yapıldığı açık. Söz konusLi olan artık Marx'ın projesinin "daha doğru ve gerçcğe uygun bir kavranışı" değil, bu projcdc bir düzeltmc vc gcliştirmedir. Dolayısıyla, Kovei, yalnızca Kartezyen fclscfcnin güçlü bir elcştirisini yapmakla kalmaz, aynı zamanda Marx'ın Kartc/ycnliğinc dc çok ctkili bir eleştiri yöncltir. Kartezyen tclsefe, doğa üzerindc güç kıınnanın pcşindc dir vc bu gücü kazanmak için Joğayı ölü bir töze indirgcr. Kartezyen dünyada insan kendini "doğanın efcndisi vc sahibi" haline gctirebilir. "Aynı zamanda, Descartcs'ın görüsü, tin dünyasının her türlü varlığını, nöyle bir dünya açık seçiklik bilincini gölgelcycccği için, rcudeder. Saf cogito ilc ölıi maduc arasındaki o bıldik ayrımı >a|imak olan, parçalara aşırma tutumudıır, bu nun sonucu." (s. 5960) Descartcs'ın mutlak bilgi aravışını ("zihinsel totalitarizmi"ni) Kovel, l'oucault'nun ünlü bilgi/iklid.ır ilişkisini .ınıştıracak bıçimdc, tahakküm göstcrgesi olarak yortımlar: "Mutlak aşkın bilgiyi gö/lcr önüne serdiğini kabul cdcn yanıltıcı logos; l'.go, babaerkillik, köktcncilık, hıllosantrizm vc tahakkümün birlcşiminden oluşan bir yapıyı belirtir." (s. 268) Tinden uzaklaşmanın cleştirilmesi için Descartcs'ın clcştirilmcsi şarttır ama, Marx'ın da cleştirilmesi şarttır. (^ünkü Marx, "insanı doğanın etkin parcası olarak görür, doğanın gcri kalanı kendini tam bir varlığa dönüştürecek efendisinin ellerini bekleyen kaba maddedir... Bölünen bilimlere yönelttiği bütün eleştirilere karşın, Marx, dünyayı kartezyen çizgilerlc ayırmaya ve doğayı cansız madde, insanı da boş bilinç olarak görmeve varmıştır." (s. 263; abç) Öteki'ne açılan bir benlik lenomenolojisi Öteki'ne karşı duyarlığın özgürleşmc projcsinin temeli oldugu fikrinin IV. yüzyıla göre çok daha yaygın olduğu günümüzde, bu tutumun yanhşlığını kavramak daha kolay. Çünkü, bu tutumun özündcki yalnışlığın ncılcni doğanın ebcdi Dışi ilc özdcş tutıılmusından kiiynaklanan cinsiyctçilik bir yana bırakılacak olursa, tloğanın asıl canlılığının yadsınmasıdır. Ve cğcr "insan " etkinlik, doğa da cansız ise, o zaman CUMHURİYET KİTAP SAYI 356 Joel Kovel'den "Tarih ve Tin" M urray Boockhin, insanlığın gelişimini iki "miras"ın, "özgürlük mirası" ilc "tahakküm mirası'nın oluşturduğunıı söyler (1); modcrnlcşmc projesinin yarattığı düş kırıklıklarıyla belirlenen bir dünyada yaşayan bizler, her iki mirasın da etkilerini yoğun biçimde duyumsuyoruz. Bir yandan içindc yaşadığımtz yabancılaşnıa koşulları durmadan daha da boğucu halc gelir ve "tahakküm" varoluşumuzun bütün yönlerini sarıp sarmalarken, diğer yandan özgürleşmeye olan özlemimiz giderek derinleşiyor. Bu özlem içinde, kimimiz modernleşme projesini vc onun ayırdedici niteliği olarak görünen aklı tümüyle reddediyor vc kurtuluşu akıldışılığın kolaylığında, kurumlaşmış dinlerin aslında daha da sınırlandıncı olan selamet vaadlcrindc, yercl kimlilderin bağnazea savunulduğu ve "öteki"ne karşı ncfretin neredeyse bir varoluş ncdeni halinc geldiği "ycni bir ortaçağ"da, ya da sağcı bir "Ycni Çağ" tinsclliğinde arıyoruz. Ancak, modernligin tinsclliği terk etme dalgasına karşı bilinçli ya da bilinçsiz tepkilcr olarak çıkan bu yönsemclcr dışında, insan varoluşunun temcl bir özclliği olan tinselliğin kendisini reddetmeden ama aynı zamanda onu aklm vc tarihin dışına sürüp atmadan kavrayıp "tinin tarihscl materyalizmi"ni oluşturmaya yönelen çabalar da var. Işte |oel Kovel'in Tarih ve Tin'i böylcsi bir çaba ve ruhlarmda özgürlcşnıcnin dcrin vc va/gcçılmcz ö/lcmini duyanlar icin neredeyse büyüleyici bir okııma. (2) Kovcl'c göre, "tinsellik insanın içindc vardır ve insanın varolduğu her ycrde ortaya çıkacaktır"; tinin tarihscl matervali/mi isc, Marksizmin ıçerçekten nasıl tinsel olabileceğine vc Marksist toplumsal dönüşümc uygun tinselliği ncyin oluşturduğuna işaret eder. (3) Çünkü, ontolojik soruya bir yanıt olarak tin, insanın kendini aştığında tam olarak 'var olduğu' önermesidir; bu ise, "Marksizmin felsefi kökleriyİe bütünlük içindedir: Marx'ın insan kavramının çckirdeği olan emck süreci içindeki yaratıcı güç, toplumsal dönüşümü olduğu kadar bendönüşümünii dc kapsayan bir yaratıcılıktır." (4) Tin, varoluşun gerçeklesmesidir ama bu gökten inmcz, maddi dönüşüm içinde olur. Baska bir dcyişle, "tin, diyalektiğin hareketinde ve doğanın özgürleşmesi ilc ilişkili olarak konuşların aşılması süreci içinde ortaya çıkar. Tin maddcye ya da tcne karşıt dcğildir. Tam tcrsinc, madde ya da tcn özgür kaldığında, yani kopuşun aşılmasıyla ortaya çıkar, hatta varatılır. Bu yüzden özgürleşim tinsel bir projedir ve tinsellik özgürleştirici bir güce sahiptir". (s. 13, abç) Kovel, tarihin sonsıız bir kopuşlar ve konuşların aşılması diyalektiğini zorunlu kıldığını söyler. Söz C joel Kovel. SAYFA 8