Katalog

BUŞRA ERSANLI BEHAR Meşrutiyet döneminde ahlak ve "siyaset"e ısınma... S osyalleşme, kişilerin doğrudan ya da dolaylı olarak sisteme uyumlu bir haJe getirilmesi, onlara siyasal okuryazarlık yeteneğinin kazandırılması sürecidir. Sosyalleşme siyasallaşmadan bir önceki aşamadır ve genel anlamda iktidarların gündelik değerlerle ilgili yargılarını yaygınlaştırarak kişileri siyasete ısındırma işlevi görür. Öncelikli olarak bir katılım değil bir kabullenme et kinliğidir. Resmi "talim terbiye", siyasal etkinlik ve özellikle katılım alanında sorunları olan Türkiye gibi ülkclerde araştırmacıların kaçınılmaz olarak ilgisini çekmektedir. Merhum Nuri Doğan'ın songünlerdeyayımlanandoktoratezi, 1. ve II. Meşrutiyet yıllarında ders kitapları aracıîığıyla ne tür insanların yetiştirilmek istendigini konu almaktadır. lncelenen 89 ders kitabınin 34'ü 18761908 dönemine, 35'i ise 19081918 dönemine aittir. Kitap sade bir anlatımla kritik bir dönemin önemli ve işlenmemiş bir yanına ışık tutmaktadır. llk ve orta dereceli okullarda okutulan bu kitaplar çoğunlukla ahlak, kıraat, tarih, edebiyat, coğrafya, iktisat, medeniyet ile ilgili ders kitaplarıclır. Ayrıca iş ve ev idaresi, sağlık gibi gündelik hayat ile bağlantılı kitaplar da örnek ahnmıştır. Yazara göre bu kitaplarla "hem geri kalmışlığa çare aranmakta hem de meşruiyetin sağlanması hedeflenmektedir". Dolayısıyla hem kişinin belli değerlerle yetişmesine hem dc yeni bazı siyasal kavramların veanlayışlanntanıtılmasınavebenimsenmesineçalışılmıştır. Doğan'ın araştıımasında özellikle vurguİadıgı bazı bulgulardan biri II. Abdi'dhamit dönemınin egitim ve sosyalleşme yolundaki ikili özelliğidir: Yazar bu dönemin hem "güzel eserlerin ortaya kondugu maarif asn" olarak görülmcsine hem de baskı rejiminin yarattığı bazı zorlamalara dikkat çekiyor. Yaygın kana.uin tersine, ders kitaplarının başında "besmele ve padişaha övgü," taranan kitapların ancak yarısında yer almaktadır. Yani böyle bir zorunluluk duymadan yazılan kitaplarınsayısı d«ı haylı yüksektıı. Yazarın işaıet ettigi başka bir ilginç nokta ise dini kimligin, difter dinleıe beslenen dıişmanlık ü/erine degil Müslümanlıgın "emir ve yasaklan" üzerine kıırulmasıdır. Avrupalılaşma konusunda ise I. Meşrutiyet döneminde sadece teknoloji hayranlığı ve gerekliligi üzerinde durulurken 1908'den sonra Avrupa hayat tar/.ının ve düşüncesinin diger özellikleri de öğrenciye özendirilmektedir. Yine de ağır basan terbiye tarzı klasik Osmanlı Ders Kitapları ve uri Doğan'ın son günlerde yayımlanan doktora tezi "Ders Kitapları ve Sosyalleşme", I. ve II. Meşrutiyet yıllarında ders kitapları aracıîığıyla ne tür insanların yetiştirilmek istendiğini konu aliyor. İncelenen 89 ders kitabının 34'ü 18761908 dönemine, 35'i ise 19081918 dönemine ait. ya da standartiaşmanın ilk adımlarına işaret etmektedir. Yazarın ilginç bir tespiti ise bu dönemin I. Meşrutiyet rejimine oranla daha müdahaleci olduğudur. Çünkü benimsetilmek istenen yeni kavramların sayısı arttığı gibi buh ranlı bir dönemde meşruiyet kaygıları daartmıştır. Yine bu dönemde devlet ve saltanat kavramları arasındaki farklıJaşmayı ve devletin öne çıkışını, ülke bütünlüğü ve devlet sadakatinin dile getirilişini görmekteyiz. Fransız devriminin ilkeleri ve Osmanlı bayrağı yeni sadakat noktaları olarak gündeme gelmektedir. Bilindiği gibi bu dönemde zenginleşen Türkçülük çalışmaları doğal olarak ders kitaplarında da devreye girer. Özellikle Balkan savaşlannın yenilgiyle bitmesi, Türklügün daha da çok vurgulanmasını, "Osmanlılık" kimliginden kopuşu güçlendirmiştir. Aneak yazarın tespitine göre bu yenilgi Batılılaşmaya bir engel teşkil etmemiştir. Yine II. Meşrutiyet döneminde iktisat eğitimine ağırlık veren kitaplarda serbest teşebbüs övülmekte ve memuriyet eleştirilmektedir. Oysa aynı dönemin başka bir ders kitabında devlet memuriyetine itaat, özendirilen davranış biçimleri arasında sayılmaktadır. Fikir ve basın hürriyetine yaklaşımlarda da benzeri çelişkili değerler dikkat çekicidir. Bu dönemde kişilere aşılanan gündelik davranış biçimleri ve değerler bir önceki dönemden pek farklı değildir. ttaatkarlık, doğruluk, fakire yardım, mertlik, sadelik, tutumluluk, çalışkanlık ve şükretmek gibi. Ancak bu çok bilinen eski Türk geleneklerinin ve Islamın ilkelerinin zaman zaman Avrupakaynaklıhikâyelerleörneklendi rildiği de görülmektedir. * * * "'ralim ve terbiye"nin siyasetle sıkı bağlantısını kuıan, sosyalleşme esas olarak okul kitaplarıyla gerçekleştirilmektedir. II. Abdülhamit ile lttihat veTerakki yönetimi arasında bu konuda bazı farklılıklar olmuştur. Nuri Doğan'ın kitabı, rejim değişikligi ve aidiyet tanımının yeni içeıik ka/anmaya başlamasıyla, yetiştirilmek istenen yeni insana sunulan tüm değerlerin çelişkilerini çarpıcı bir biçimde ortaya seı mesi açısından güncelliğini koruyan bir tarih araştırmasıdır.» Ders Kitapları ve Sosyalleşme (18761918)/ NuriDo&w/halhwı Yavnılart/ UianbuU 1994/174 s. S AY F A 11 "Terbiyeamerîbipfendip" ahlakçılarının be lirledigi degerlerdir. Böylece yüzyıldır siiren değer (,elişkileri ders kitaplarma girmek tedır. Bu çelısjkıyle ilk mücadele tarzı, belkide ders ' kitaplarında sık sık bilgiden önce teıbiye'nin önde geldi|*i yolundaki hatırlatmalardır. Kısaca terbiye "amelibirfendir". Özellikle siyasi içerikli kavıamlaıın sunuluşunda ilgi çeken başka bir özellik mutlakiyet rejimi degerlendirüirken Osmanlı idaresinden hic söz edilmemesi ve Rıısya'nın örnek verilmesidir. Çok milletli Osmanlı Imparatorlugu'nda "milliyet" kavramı gündeme geldiğinde dogal olarak ırka dayalı bir anlayış görülmemektedir. I. Meşrutiyet döneminde kişilerden beklenen tavııiar arasjnda yaşama sevgisi, doğruluk, özellikle itaatkaı olmak, fakirlere yardım, iyilık yapmak, dostluk hukukuna bağlılık, kendi rızkını kazanmaya, temızlige dikkat, cehaletten kaçınmak, çalışkanlık, tutumluluk, affetmek, hayvan sevgisi ve misafirperverlik \urgulanan değerlerdir. Yazar, II. Meşrutiyet döneminde sosyalleşme etkinliginin ayıı bir amacı olduğuna dikkat <,'ektnektedir: Yeni idari ve siyasi kavramların öğrenciye benımsetilmesi ve bu yolla meşruıyet kazanma arzusu. Ayrıea 1911 de Maarifi Umumiye Nezareti Teşkilatı Hakkında Nizamname'de, maarife baglı olan bütün okulların sadeee maarif tarafından denetleneceginin belirtilmesi, eğitimde bir merkezileşmeye n. Meşrutiyet daha müdahalecl C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 2 5 3