Katalog

Sözlü kaynaklarda yaşayan bir kültürün incelenmesi 'Aleviler'de Semalf METİN TURAN Aleviler'de Semah / İlhan Cem Erseven Ekin Yayınevi / 208 s. 7500 TL " ~ Yıllardır incelemearaştırmaları yanı sıra çevırılerını de yalnızca gazete ve dergilerden okuduğumuz İlhan Cem Erseven'in yayın dünyasına katılan bu ilk kitabı, aynı zamanda Ankara'da hem bir kitabcvi olarak lıenı dc yayınevi olarak kitabı gündemde tutan yeni bir kuruluşun ilk ürünü. Bunların yanı sıra "Aleviler'de Semah", bir halkbılimci olarak bcnim de yakından izlemekle olduğum, 'folklor' yayınları arasında da ilk ürünlerdcn. Hcr nc kadar AleviBektaşi edebiyatı konusunda birçok kitap yayımlanmışsa da özcllikle scmahlar konusunda ilk yapıt. Özclliklc son yıl içerisinde, popülist kaygıların da ağır K İ T A P T A N B İ R B Ö L UM Semahın oynanışı ...Semahlar, Türk Alcvi zümrelerinde belli kurallara göre dinscl hava ıçınde, fakat gızli olarak oynanır. Günümüzde bazı yörelerde gizlilikten çıkarak acıkta da oynanmaya başlamıştır. Semah, muhabbet toplantıları ve cemin düzenine görc oynanır. Küçük muhabbetlerde (toplantıya verilen ad) muhabbetin sonuna doğru, büyük muhabbetlerde ise zaman zaman ve ara ile oynanır. Bu büyük nıuhabbetlerin en sonunda da herkesin katıldığı büyük semah yapılır. Scmaha başlamak zanıanını, muhabbetin yöneticisi, en büyük dinsel ve tarikat önderi sayılan dede (mürşit) belirler. Semah oyunlarının ağır, orta ve hızlı hareketleri vardır. Semah, önce ağır semah nefesleriyle başlar, gittikçe nefeslerin ritmine göre hız kazanır. Semahlar 2, 4, 6, 8 ve daha çok kişilik olarak da oynanır. Oyun sırasında yorulan olursa değişmek için erkek oyuncu, cemde bulunan ba$ka bir erkeğin dizine niyaz eder. Kadın olan da başka bir kadının dizine niyaz ederek değişirler. Birisini niyaz ederek kaldırmak Alevi görgü ve töresince en büyük saygı göstermck demektir. Dizi öpülen erkek veya kadın geçerli bir özrü yoksa, bu isteği yerine getirmek zorundadır. Semahlarda el ele tutuşmak yoktur. Karşı karşıya oynanır. Günümüzde dairesel olarak oynananlanna da rastlanmaktadır. (Örneğin benim de birkac yıl 197680 arası oyuncu olarak görev aldığım semah ekibimizin sergilediği tünı semah oyunları bir daire biçımınde dönülcrck yapılıyordu. Fakat arada kızerkek karşı karşıya gelınip oynanan figürleri de vardı. Sanırım bu, koregraiik bir düzenleme gereği sonradan yaratılmış ve sürdürülmüş bir uygulama olsa gerektir. Bugün karşı karşıya oynama biçımini, semahların değişik bir biçimi olan ve Toroslar'da Tahtacıların yaptıkları mengi adı verilen oyunlarda görürü/. İlerıkı sayfalarda Mengı'den söz edeceğim). Eller, kollar birlikte ileriye doğru uzanır ve geri çekilerek göğüse kavuşmak suretiyle yürünür ve dolaşılır. Ağır ve orta semahlarda mutlaka her ölçüye göre ayak ve vücut hareketleri özgürce yapılır. Yalnız bu özgür oynayışta da müziğe uymak gerekir. Semah nefesi okunurken, nefesin son beyti olan şah beyitte söyleyenin adı gcçince semah kesilir, oynayanlar hareketsiz kalıp nefesi yazan ozanın adına saygı gereği biraz durur ve ozanın adı söylendikten sonra yeniden semah dönmeye başlarlar. bastığı 'Alevı' kültürüne yönelık yayınların bolluğunu görerek "tlhan Cem Erseven de böyle bir kaygıya mı düştü?" diye soranlar cıkabilit. Anıa kitabı okuyup da inceleyenler göreceklcrdir ki Erseven'in arastırması gerek araştırmanın yapılmaya başladığı tarih olarak bu türden kaygılara i/.in vermeyecek kadar öncedir, kı, ben bu araştırmanın yapılmaya başlandığını 1984 yılı hazıran ayının Yazko Somut'unda okumuştum hem de araştırmada güdülen kaygılar olarak onl.ıra uzaktır. Uzun larihler boyunca edebiyatımı/, özellikle yazılı kaynaklar bakımından, oz, içerik, kurgu ve kuraın olarak kendı toplumuna uzak kalmış, devşırme usulü oluşturulan ve büyük bir kesımını Arapların teşkıl ettiği aristokrasi, bütünuyle Dogu kuraııiLilığını resmı kültür polıtıkası halıne dönüştürmüş, Arapİran külıurünün düşünsel temellerınden hareketle yaygınlaşurılan bir mıstısızm egemenlığı varlıgını sürdürmüştür. Öte yandan pek doğal olarak feodal düzene özgü düşünme biçimınin yansıması olan dinsellikle önüşen, Hacı Bektaş telsefe ve ınançlığı, tüm bu ctkilemelere ve Mevlana gibi, sarayın da geniş desteğini gören, Farsça düşünüp Farsça yazan bir güçlü düşünce (irgütçüsünün karşısında, kendı kültürel mırasına sahıp çıkma gıbı, sistematikleşmemiş de olsa ulusallık bılincini görürüz. Türkceyi kullanına ve sahiplenme açısından, Müslümanlığın katı dinsel buyruklarına karşı, çok daha irısancıl ve yerel kültüre özgün nıtclıklerı de ıçeren zengın hoşgoru anlayısı, AleviBektaşi sanatının özünü oluşturur. Hacı Bektaj düşüntesinin halk taratından örgütlenmış biı,ımi olan Bektaşilik, Türklerin melamet anlayışının ürünüdür. Düşünce kaynakları bakımından Yesevilik ve Babailige dayanır. İlhan Cem Erseven, arasıırma ıın.elemesını üç genel bölüm halınde oluşturmuş. Bunlardan 1. bolümde; 'Anadolu Halk Edebıyatına Bakış', üs başlıkları, 2. bölümde; 'AleviBektaşi Folklorunda Semahların Yeri ve Önemi', "Folklora Giriş', 'AleviBektaşi Folkloruna Bakış', 'Dinlik Törenlerin Doğuşu / Oyun Kavramı", 'Ilkellerde Biiyücülük ve Büyüsel Törenler', 'Oyunların Eskiligı, Yayılması vc Önemi', 'Oyunların Kümelenmesi', 'Orıa Asya Dansları (Şaman Dansları)', 'İslamlık ve Dans', 'Tarikat Danslarına Bakış (Mevlev! ve liektaşilerde Dans, Sıma / Semah)', 'Gizli Türk Dinsel Oyunları', Dinsel Alevi Scmahları', Yörelere Göre Semahlar ye Oynanışları', 'Semahların Nasıl Bir Oyun Olduğu Üzerine Tartışmalar' ve 3. bölümde de 'Deyiş ve Nefes Notaları, Sözleri' başhklı değerlendirmeler yapılıyor. Erseven'in araştırmasinda ağırlıkla hissedilen ıki kaygı var: Birincisi, resmi ağızların da bilinçli biçimde yerleştir nıeye valıştıkları, semahların Mevlevilige aitliği koşullandırmasının dayanaksızlığını örneklemek; ikincisi de Alcvi olarak nitelendirilen insanlar hakkında, özellikle kırsal kesimde söylenegelen ve sema geceleriyle bağlantısı kurulan 'mumsöndü' karalamasının ayrıntılı boyutlarıyla açıklıga kavuşması. Bu amacla da kütüphane araştırmalarının yanı sıra özel bir ağırlık vererek çeşitlı cem ayinlerıne katılma, semah oyunlarında görev alma ve bu türden incelemearaştırmaları değisik yörelerde yapma geregini de hissetmiş olduğunu görmekteyiz. Osmanlılar döneminde yığınsal kıyımlara ugrayan, ku! türlerı bir yana varlıkları yok edılmeye çalışılan, AlevıBektaşilerin yazılı kaynaklara yakın bir zaman öncesınde aktarılmaya başlanan, hâlâ bircogu ya sözlü kaynaklarda onların da büyük kesimi yaşamını yitirdi artık ya da cönklerde saklı duran, ne gariptir yıne bir 'kırım' korkusu taşırmışcasına, birikimlerinibilgilerini gizleyen bu toplumsal kesıme yol açmak istemektedir. Kitabın sonuna eklenmiş olan kaynakça ise bu konuda araştırnıabaşvuru kaynağı gereksinimi hissedenlere hazır doküman sağlamak açısından oldukça olumlu bir çalışma. Araştırmanın en dıkkate değer yanı ise güncel kaygıların yanı sıra bir edebiyal araşlırnıausının, bir sosyal gö/lemcinın hassasiyetini yansıtmasıdır. Sanat tarihi acısından zcngin birikimlcri olan bir toplumsal kcsimın, cdcbiyaı, müzık ve oyun alanındakı örneklerinı gündeme getırmesiyle de tartışılmaya, üzerinde dikkatle durulmaya değeı bir yapıt; Aleviler'de Semah. D Osmanlı döneımnde yığınsal kıyamlara uflrayan AlevıBektaştlerın kültürlerl yakın zamanlarda yazılı kaynaklara aktarılmaya başlandı (rotoâral Şenay Kalkan) C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 7 S A Y F A 17